کتاب: الفتح الرحمانی فی ترجمة مقدمة مختصر المعانی
الفتح الرحمانی فی ترجمة مقدمة مختصر المعانی
تألیف: استاد محترم عبدالرحمن آخوند تنگلی حفظه الله
زبان: ترکمانی
موضوع: فصاحت و بلاغت
قطع: رقعی
ناشر: تنعیم
پیرامون کتاب: کتاب مختصر المعانی که در فن فصاحت و بلاغت نگاشته شده و شرحی بر کتاب تلخیص المفتاح خطیب قزوینی میباشد، از دیرباز در حوزه های علمیه اهل سنت ترکمن صحرا به صورت کامل تدریس میشود. کتاب مختصر المعانی با مقدمه ای بسیار سنگین و عمیق حاصل قلم فرسایی علامه زمان خود، سعد الدین تفتازانی، دانش پژوهان در این عرصه را به چالش میکشد. استاد تنگلی با درک این نکته، برای راحتی حال طلاب که درکی صحیح از مفاهیم بلاغی داشته باشند، در تیرماه 1366 هجری شمسی شروع به نگاشتن شرحی بر این مقدمه کردند. این رساله تا کنون به صورت نسخه خطی و کپی شده بین طلاب رواج داشته اما با همت و پشت کار واحد تحقیقات و پژوهش حوزه علمیه عرفان آباد در دی ماه 1403 هجری شمسی به چاپ انبوه رسید. این نسخه مطابق با همان نسخه چاپی بوده و به صورت پی دی اف و حجم 484 کیلوبایت در اختیار شما عزیزان قرار میگیرد.
دانلود کتاب: الفتح الرحمانی فی ترجمة مقدمة مختصر المعانی
متن «مقدمة مختصر المعانی»
بسم الله الرحمن الرحيم
نَحْمَدُکَ يَا مَنْ شَرَحَ صُدُورَنَا لِتَلْخِيْصِ البَيَانِ فِي إيْضَاحِ المَعَانِي و نَوَّرَ قُلُوْبَنَا بِلَوَامِعِ التِّبْيَانِ مِنْ مَطَالِعِ المَثَانِي و نُصَلِّي عَلَىٰ نَبِيِّکَ مُحَمَّدٍ المُؤَيَّدِ دَلائِلُ إعْجَازِهِ بِأسْرَارِ البَلاغَةِ و عَلَىٰ آلِه و أصحَابِهِ المُحْرِزِیْنَ قَصَبَاتِ السَّبْقِ فِي مِضْمَارِ الفَصَاحَةِ و البَرَاعَةِ و بَعدُ:
فَيَقُولُ العَبْدُ الفَقِيْرُ إلى اللهِ الغَنِي، مَسْعُودُ بْنُ عُمَرَ المَدْعُوُّ بِسَعْد التَفْتَازَانِي هَدَاهُ اللهُ سَوَاءَ الطَّرِيْقِ و أذَاقَهُ حَلاوَةَ التَّحقِيقِ قَدْ شَرَحْتُ فِيْمَا مَضَىٰ «تَلْخِيْصَ المِفْتَاحِ» و أغْنَيْتُهُ بِالإصْبَاحِ عَنِ المِصْبَاحِ و أوْدَعْتُهُ غَرَائِبَ نُكَتٍ سَمَحَتْ بِهَا الأنْظَارُ و وَشَّحْتُهُ بِلَطَائِفِ فِقَرٍ سَبَكَتْهَا يَدُ الأفْكَارِ ثُمَّ رَأيْتُ الجَمْعَ الكَثِيْرَ مِنَ الفُضَلَاءِ و الجَمَّ الغَفِيْرَ مِنَ الأذْكِيَاءِ، سَألُوْنِي صَرْفَ الهِمَّةِ نَحْوَ اخْتِصَارِهِ و الاقْتِصَارِ عَلَى بَيَانِ مَعَانِيْهِ و كَشْفِ أسْتَارِهِ لِمَا شَاهَدُوا مِنْ أنَّ المُحَصِّلِيْنَ قَدْ تَقَاصَرَتْ هِمَمُهُمْ عَنِ اسْتِطْلَاعِ طَوَالِعِ أنْوَارِهِ و تَقَاعَدَتْ عَزَائِمُهُمْ عَنِ اكْتِشَافِ خَبِيَّاتِ أسْرَارِه و أنَّ المُنْتَحِلِيْنَ قَدْ قَلَّبُوا أحْدَاقَ الأخْذِ و الانْتِهَابِ و مَدُّوا أعْنَاقَ المَسْخِ عَلَىٰ ذَلِکَ الكِتَابِ و كُنْتُ أضْرِبُ عَنْ هَذَا الخَطْبِ صَفْحاً و أطْوِىْ دُوْنَ مَرَامِهِمْ كَشْحاً عِلْماً مِنِّي بِأنَّ مُسْتَحْسَنَ الطَّبَايِعِ بِأسْرِهَا و مَقْبُولَ الأسْمَاعِ عَنْ آخِرِهَا، أمْرٌ لا يَسَعُهُ مَقْدَرَةُ البَشَرِ، و إنَّمَا هُوَ شَأنُ خَالِقِ القُوَىٰ و القُدَرِ و أنَّ هَذَا الفَنَّ قَدْ نَضَبَ اليَوْمَ مَاؤُهُ فَصَارَ جِدَالاً بِلا أثَرٍ و ذَهَبَ رُوَاؤُهُ فَعَادَ خِلَافاً بِلا ثَمَرٍ حَتَّى طَارَتْ بَقِيَّةُ آثارِ السَّلَفِ أدْرَاجَ الرِّيَاحِ و سَالَتْ بِأعْنَاقِ مَطَايَا تِلْکَ الأحَادِيث البِطَاحُ و أمَّا الأخْذُ و الانْتِهَابُ فَأمْرٌ يَرْتَاحُ بِه اللَبِيْبُ، فَلِلْأرْضِ مِنْ كَأسِ الكِرَامِ نَصِيْبُ و كَيْفَ يُنْهَرُ عَنِ الأنْهَارِ السَّائِلُوْنَ، و لِمِثْلِ هَذا فَلْیَعْمَلِ العَامِلُوْنَ ثُمَّ مَا زَادَتْهُمْ مُدَافَعَتِي إلَّا شَغَفاً و غَرَاماً و ظَمَأً فِي هَوَاجِرِ الطَّلَبِ و أُوَاماً فَانْتَصَبْتُ لِشَرْحِ الكِتَابِ عَلَىٰ وَفْقِ مُقْتَرَحِهِمْ ثَانِياً و لِعِنَانِ العِنَايَةِ نَحْوَ اخْتِصَارِ الأوَّلِ ثَانِياً مَعَ جُمُوْدِ القَرِيْحَةِ بِصِرِّ البَلِيَّاتِ و خُمُوْدِ الفِطْنَةِ بِصَرْصَرِ النَّكَبَاتِ و تَرَامِى البُلْدَانِ بِي و الأقْطَارِ و نُبُوِّ الأوْطَانِ عَنِّي و الأوْطَارِ حَتَّىٰ طَفِقْتُ أجُوْبُ كُلَّ أغْبَرَ قَاتِمِ الأرْجَاءِ، و أُحَرِّرُ كُلَّ سَطْرٍ مِنْهُ فِي شَطْرٍ مِنَ الغَبْرَاءِ فَيَوْماً بِجُزْوَىٰ و يَوْماً بِالعَقِيْقِ و بِالعُذَيْبِ يَوْماً و يَوماً بِالخُلَيْصَاءِ ثُمَّ لَمَّا وُفِّقْتُ بِعَوْنِ اللهِ تَعَالىٰ و تَأیِیْدِهِ لِلْإتْمَامِ و قَوَّضْتُ عَنْهُ خِيَامَهُ بِالاخْتِتَامِ بَعْدَ مَا كَشَفْتُ عَنْ وُجُوْهِ خَرَائِدِه اللِّثَامَ و وَضَعْتُ كُنُوْزَ فَرَائِدِه عَلَىٰ طَرَفِ الثُّمَامِ سَعِدَ الزَّمَانُ و سَاعَدَ الإقْبَالُ و دَنَا المُنَىٰ و أجَابَتِ الآمَالُ و تَبَسَّمَ فِي وَجْهِ رَجَائِي المَطالِبُ بِأنْ تَوَجَّهَتْ تِلْقَاءَ مَدْيَنَ المَآرِبُ حَضْرَةِ مَنْ أنَامَ الأنَامَ فِي ظِلِّ الأمَانِ و أفَاضَ عَلَيْهِمْ سِجَالَ العَدْلِ و الإحْسَانِ و رَدَّ بِسِيَاسَتِهِ الغِرَارَ إلَىٰ الأجْفَانِ و سَدَّ بِهَيْبَتِهِ دُوْنَ يَأجُوْجَ الفِتْنَةِ طُرُقَ العُدْوَانِ و أعَادَ رَمِيْمَ الفَضَائِلِ و الكَمَالَاتِ مَنْشُوْراً و وَقَّعَ بِأقلامِ الحُظَيَّاتِ عَلَىٰ صَحَائِفِ الصَّفَائِحِ لِنُصْرَةِ الإسْلَامِ مَنْثُوْراً و هُوَ السُّلْطَانُ الأعْظَمُ، مَالِکُ رِقَابِ الأُمَمِ، مَلَاذُ سَلاطِيْنِ العَرَبِ و العَجَمِ، مَلْجَأُ صَنَادِيْدِ مُلُوْکِ العَالَمِ، ظِلُّ اللهِ عَلَىٰ بَرِيَّتِهِ و خَلِيْفَتُهُ فِيْ خَلِيْقَتِهِ، حَافِظُ البِلَادِ، نَاصِرُ العِبَادِ، مَاحِي ظُلَمِ الظُّلْمِ و العِنَادِ، رَافِعُ مَنَارِ الشَّرِيْعَةِ النَّبَوِيَّةِ نَاصِبُ رَايَاتِ العُلُوْمِ الدِّيْنِيَّةِ، خَافِضُ جَنَاحِ الرَّحْمَةِ لِأهْلِ الحَقِّ و اليَقِيْنِ، مَادُّ سُرَادِقِ الأمْنِ بِالنَّصْرِ العَزِيْزِ و الفَتْحِ المُبِيْنِ كَهْفُ الأنَامِ مَلَاذُ الخَلْقِ قَاطِبَةً ظِلُّ الإلٰهِ جَلالُ الحَقِّ و الدِّيْنِ، أبُو المُظَفَّرِ السُّلطانُ محمود جاني بک خان خَلَّدَ اللهُ سُرَادِقَ عَظَمَتِهِ و جَلَالِهِ و أدَامَ رِوَا نَعِيْمِ الآمَالِ مِنْ سِجَالِ إفْضَالِهِ فَحَاوَلْتُ بِهَذا الكِتَابِ التَّشَبُّثَ بِأذْيَالِ الإقْبَالِ و الاسْتِظْلَالَ بِظَلَالِ الرَّأفَةِ و الإفْضَالِ فَجَعَلْتُهُ خِدْمَةً لِسِدَّتِهِ الَّتِي هِي مُلْتَثَمُ شِفَاهِ الأقْيَالِ و مُعَوَّلُ رَجَاءِ الآمَالِ و مَثْوَى العَظَمَةِ و الجَلَالِ لا زَالَتْ مَحَطَّ رِحَالِ الأفَاضِلِ و مَلَاذَ أرْبَابِ الفَضَائِلِ و عَوْنَ الإسْلَامِ و غَوْثَ الأنَامِ بِالنَّبِي و آله عَلَيْهِ و عَلَيْهِم أفْضَلُ الصَّلَاةِ و السَّلَامِ فَجَاءَ بِحَمْدِ اللهِ كَمَا يُرْوِقُ النَّوَاظِرَ و يَجْلُوْ صُدَاءَ الأذْهَانِ و يُرْهِفُ البَصَائِرَ و يُضِیئُ ألْبَابَ أرْبَابِ البَيَانِ و مِنَ اللهِ التَّوْفِیْقُ و الهِدَايَةُ و عَلَيْهِ التَّوَكُّلُ فِي البِدَايَةِ و النَّهَايَةِ و هُوَ حَسْبِيْ و نِعْمَ الوَكِيْلُ
مقدمة مؤلف
کوبدن کوب اومک و کان کان مٰغطمق بولثن بذلری گویا ادب گبلدن بیک طنگریمذا. ثان ثذ سلام و چن ثذ درود بولثن همه کبلاگوجی لرنگ اُثِّمی و آرتقمجی بولغن محمد علیه الصلاة و السلام آدلی بلند پیغمبرمذا. اندازه ثذ دعاء و حساب ثذ رحمت بولثن بلاغت بٰیرٰق لرنی آلب و فصاحت یُورگ لری بولغن آل و اصحاب لرنا و اولرنگ یول لرنا اقتداء ادب اتباع لری بولغن سلف لرمذا.
اما بعد: اوشبو بنده عاجز و حقیر عبدالرحمن تنگلی، مرحوم و مغفور بولمش ملا آنا محمد طاناننگ اوغلی، بو ناتوان و ناچیزدن، اوذی ننگ اثلگلی عزیزلری و محبوب شاگردلری تمنّا و تقاضا ادی لر که بذلرگا «مختصر المعانی» ننگ مقدمه ثنی ترجمه ادب بر و شونداکی مجازلری و استعاره لری دُشندریان و بٰشغاقی فوائد لردن آگاه ادیان بر رساله یٰذ دیب. اونگا گورا بو بنده بی بضاعت گرچه تألیف اچن بی لیاقت بولثٰدا اولٰری آرزولرندن محروم ادمجک بولب و همدا طالب لرغا و «حرکت ترویج» گا هدیه بولثن دیب، سنه هجری قمری ننگ بر منگ دورد یذ یدی لنجی (1407) یل ننگ شوال آینگ یگرم یدی لنجثی چهارشنبه گنندا بیک طنگری دن توفیق اثلاب یذمق لغا شروع ادی و بو رساله ننگ آدنا «الفتح الرحمانی فی ترجمة مقدمة مختصر المعانی» دیب آد غویدی.
بسم الله الرحمن الرحیم
| نَحْمَدُکَ يَا مَنْ شَرَحَ صُدُورَنَا لِتَلْخِيْصِ البَيَانِ فِي إيْضَاحِ المَعَانِي |
ترجمه
(بسم الله) الله تعالی ننگ آدی بلن بٰشلیارث بذ (الرحمن) اول الله تعالی ایکه رحمتی عام بولغن بو دنیادا (الرحیم) اول الله تعالی ایکه رحمتی خاص بولغن آخرت دا (نحمدک) بذ ثنی اون حالمذدا (یا من) ای اول بر طنگری، صفت اول طور طنگری ایکه (شرح) آچبدی (صدورنا) بذنگ یرک لرمذی (لتلخیص البیان) غوی گبلمک لگی آرثّٰلٰمق اچن (فی إیضاح المعانی) معنالرنی آشکار ادمک دا.
فائده
«نحمد» ننگ جمله ثی بسم الله ننگ اولندا مقدر بولغن نبتدأ ننگ فاعلندن حال در. نحمد ننگ نونی تعظیم اچن دال در بلکه جمع اچن در چونکه بو مقام بنده لک مقامی در بنده لگا عاجزلق لایق در بلندلک لایق دال در. بوطادا مصنف رحمه الله اوذنی جمیع حمد آیدغوجی لرغا غوشب شول حامدین لری نظره آلب نحمد دیب آیتدی یعنی بذ تمام فرشته لر و انبیاءلر و اولیاءلر و اوذگا مسلمان لر بلن اُیشب ثٰنگا حمد آیدیارث دیدی، اونگا گورا حمد آیدغوجی لرنگ همه ثننگ حمدلری رد بولمغی جائز دال چونکه اولرنگ اچندا مقرب درگاه لر بار در. بعضی لرننگ کی مقبول بولب بعضی لرننگ کی مردود بولمغی هم کریم ننگ کرمنا لایق دال در اوننگ اچن بو حمد آیدغوجی ننگ حمدی مقبول در بیلکی لرنگ برکتندن.
«کاف خطاب» نحمد ننگ مفعولی در، الله تعالی دن عبارت در. مصنف رحمه الله حمد آیدمقدا الله تعالی غا حضور طفب گویا الله تعالی نی گورب دورٰن یالی بولب الله تعالی غا خطاب ادی.
«یا» حرف نداء در داشی چاغرمقلق اچن قویلن کلمه در. مَن اسم موصول منادا در، الله تعالی دن عبارت در، اما الله تعالی انسان غا ینگثا دٰمٰرندن یقین در ولی شیلادا بولثا مصنف رحمه الله اوذ نفسنی پثلدب گناه لر بلن بولٰشٰن نفسنی الله تعالی دن دٰش حساب ادب نداء بعید ننگ کلمه ثی بلن الله تعالی نی چاغردی.
«شرح» ننگ جمله ثی مَنْ ننگ صله ثی در. شرح ننگ اصل معناثی آچمق و گینگلدمک در اما بو یردا علوم و معارف لرنی قبول ادمک اچن طیارلمق معنادا در. مصنف رحمه الله ننگ شرح بلن عبارت گترمگندا حُسْنُ الاِفْتِتَاح بار در یعنی آودن پورما بلن بٰشلمق در. چونکه شرح الصدر همه خیرنگ کوکی در شرح الصدر بلن شروع ادمک اشدگوجی ننگ یرگنا خوش لق ثلمق در.
و ینا مصنف رحمه الله ننگ شرح الصدر بلن شروع ادمگندا براعة الاستهلال بار در؛ براعة الاستهلال دیانی کلامنگ ابتداثی مقصودغا مناسب بولمق در. مصنف رحمه الله ننگ مقصدی تلخیص غا شرح ادمک در، براعت ننگ لغت معناثی آرتقمج و اثّم بولمق در و استهلال ننگ لغت معناثی صبی ننگ تازه دوغن وقتنداکی دثلاب ثثلان ثثی در یا یٰغِن ننگ دثلابقی دٰمجٰثی در، ثونگرا استهلال نی هر بر ذادننگ اوّلی اچن استعمال ادلدی اونگا گورا بلغاء لرنگ اوذی ننگ ابتداثی مقصود غا مناسب بولغن کلام غا براعة الاستهلال دیان لر ننگ معناثی اولی و بٰشلمغی بلند و اثّم در بیلکی بٰشلمق و بیلکی اوّل لردن دیدگی در. مصنف رحمه الله ننگ هم شو کتابی یٰذمقدن مقصدی تلخیص غا شرح ادمک در اوننگ اچن بو کتابنگ ابتداثندا «شرح» دیدی مقصدی شرح بولمغی جهتلی شو هنرگا براعة الاستهلال دیارلر.
«صدور» شرح ننگ مفعولی در. «نا» صدور اچن مضاف الیه در؛ صدور صدر ننگ جمعی در، صدر ننگ اصلی معناثی گَوث و غورثق در اما بو یردا صدر ننگ معناثی قلب در یعنی یرک در اوندن مراد هم عقل و روح در، سینه ننگ ثول طرفنداکی بولک ات دال در. اونگا گورا صدردا اکی مرتبه مجاز بار در بیری صدر ننگ مجازی اُول بیری هم قلب ننگ مجازی.
هر ذاد دن اوّل بلملی مجاز دیب ناما دیارلر؟ مجاز دیانی بر لفظ در اوذی ننگ موضوع له بولن معناثننگ غیرندا استعمال ادلنن اوذی بلن ثوذلشمک یعنی خطاب ادشمک بولغن اصطلاح دا و شول موضوع له بولغن معناثنی اراده ادمثذلک نی دوغرٰلدیان قرینه ننگ بولمغی بلن همراه.
اگر حقیقت معناثی بلن مجازی معناثی ننگ بیر بیرلرنا مناسبتی تشبیه ننگ غیری بولثا مثل حال و محل لک و سبب و مسبب لک و… شونگا مجاز مرسل دیارلر. اگر شول اکی معناننگ بیر بیرلرنا مناسبتی تشبیه ننگ اوذی بولثا اونگا استعاره دیارلر. شوطادا «صدر» مجاز مرسل در چونکه صدر ننگ حقیقت معناثی غورثق در مجازی معناثی قلب در. قلب بلن غورثق ننگ آرٰثنداکی مناسبت حال و محل لک در یعنی غورثٰق قلب ننگ محلی در گویا شوننگ یالی قلب هم مجاز مرسل در چونکه قلب ننگ حقیقت معناثی ثول امجک ننگ اتگندا صنوبری شکل دا بولغن بر بولک ات در، مجازی معناثی عقل در. عقل بلن قلب ننگ آرثنداکی مناسبت حال و محل لک در یعنی قلب عقل ننگ محلی در بوطادا «صدورنا» ذکر المحل و ارادة الحال بولب مجاز مرسل بولیاندر.
«لتلخیص» جار و مجرور ظرف لغو بولب «شرح» غا متعلق در. «البیان» تلخیص اچن مضاف الیه در. مصنف رحمه الله ننگ تلخیص دیان عبارتندا توریه بار در. توریه دیانی بر لفظ اکی معناثی بولثا بیری قریب معنی یعنی بٰثم ذهن گا دشیان، اول بیری بعید معنی یعنی بٰثم ذهن گا گلمیان؛ شول قریب معنانی اراده ادمانی بعید معنانی اراده ادمک در، خفیه قرینه غا دٰیٰنمق بلن، اگر قرینه آشکار بولثا اوندا توریه بولمذ. توریه ننگ لغوی معناثی اُورتمک در بوطادا هم قریب معنی بلن بعید معنانی اورتیان در.
تلخیص ننگ قریب معناثی، سنه یدی یذ اوتذ دوقّذنجی (739) یلدا گچن شافعی مذهبندا خطیب دمشق دیب معروف بولن امام جلال الدین محمد بن عبدالرحمن قزوینی ننگ «تلخیص المفتاح فی المعانی و البیان» آدندا یٰذٰن کتابی در، یعنی شو شرح ننگ متنی در. بویردا بو کتاب مراد دال در بلکه بعید معناثی مراد در. تلخیص ننگ بعید معناثی حشو دن تطویل دن آرٰثّٰلٰمق در.
علم بدیع ننگ شو نوعنا ایهام دیب آد بریارلر چونکه موندا مراد مخفی در، مرادننگ ترثنی اراده ادلمگنی هم وَهْم گا غویان در. گویا شوننگ یالی «البیان» دیگن عبارتندا هم ایهام و توریه بار در. بیان ننگ قریب معناثی بر علم در که بر معنانی تُیثلی تیثلی یول لر بلن اوذنا دلالت ادمگنگ آشکار بولمغندا گترمگنی بلنیان. مثلا زیدننگ کُلی کان یا کوشگی آرّق و … . بیان ننگ بعید معناثی یرگنداکی مطلب نی آوٰدٰنلاب و آچقلاب آیدمق در، شو یردا شو معنی مراد در اولقی معناثی مراد دال در.
«فی ایضاح» جار و مجرور ظرف مستقر، متعلق ننگ اعتباری بلن تلخیص ننگ یا بیان ننگ صفتی در. «المعانی» ایضاح اچن مضاف الیه در. ایضاح دا ایهام و توریه بار در چونکه ایضاح ننگ قریب معناثی امام جلال الدین محمد ابن عبدالرحمن قزوینی ننگ «الایضاح فی المعانی و البیان» آدندا یٰذن کتابی در. بعید معناثی آشکار ادمک در، بو یردا شو معنی مراد در.
المعانی معناننگ جمعی در موندا هم ایهام و توریه بار در چونکه معانی ننگ قریب معناثی بر علم در اوذی بلن عربی لفظ لرنگ یٰغدٰی لرنی بلنیار و لفظ شول یٰغدی لر بلن حال ننگ اثلیان پورمٰثنا برابر بولیار مثلا مخاطب خالی ذهن بولثا تأکید دن یٰلٰنگٰشلمق و منکر بولثا تأکیدلاب گترمک و… . المعانی ننگ بعید معناثی مدلول اللفظ در شو یردا شو معنی مراد در.
| و نَوَّرَ قُلُوْبَنَا بِلَوَامِعِ التِّبْيَانِ مِنْ مَطَالِعِ المَثَانِي |
ترجمه
(وَ نَوَّرَ) یٰختیلندردی شول طنگری (قلوبنا) بذنگ یرک لرمذی (بلوامع التبیان) آودن گبلمک لگنگ آیدینگ لق لری بلن (من مطالع المثانی) قرآن کریم ننگ دوغیان یرلرندن بولن حالندا شول آودن کبلمک.
فائده
«و نوّر» ننگ جمله ثی شرح ننگ جمله ثنا معطوف در. «قلوب» قلب ننگ جمعی در و نوّر نگ مفعولی در. «نا» قلوب اچن مضاف الیه در. «بلوامع» لامعة ننگ جمعی در و جار و مجرور ظرف لغو بولب نوّر گا متعلق در. «التبیان» لوامع اچن مضاف الیه در.
«لوامع التبیان» دا اکی توجیه دوغری، اولقثی: تبیان دا استعاره مکنیه بار در. استعاره مکنیه دیب متکلم اوذ خیالندا تشبیه نی گیذلاب مشبه نی ذکر ادب شول مشبه نی اراده ادمک لگا آیدٰرلر. مثلا مصنف رحمه الله اوذ خیالندا تبیان نی یٰختی برمک لگدا یلدرم لرغا منگذدی پس یلدرم لر مشبه به در و تبیان مشبه بولب اوذی مراد در، شو متکلم ننگ ذهنندا بولغن تشبیه، استعاره مکنیه در. «لوامع» دا استعاره تخییلیه بار در استعاره تخییلیه دیب مشبه به گا لازم و ضرور بولغن امرنی مشبه گا ثابت ادمک لگا آیدرلر. مثلا مصنف رحمه الله اوذ فکرندا تبیان نی یلدرم لرغا منگذدندا گوردی که یلدرم لرغا لازم و ضرور بولغن ذادلر یٰلقم لر در، پس تبیان دا بعینی یلدرم یالی بولثا مونگادا یٰلقم لر گرک دیب لوامع نی تبیان اچن ثابت ادب لوامع التبیان دیدی یعنی تبیان ننگ یٰلقم لری.
اکلنجثی: لوامع التبیان دا تشبیه مؤکد بار در. تشبیه مؤکد دیانی اداة تشبیه حذف بولندن ثونگرا مشبه به نی مشبه گا اضافه ادمک در شو اضافه، اضافه بیانیه در شو تشبیه دا اکی جهت دن مبالغه بار در. بیری: اداة تشبیه ننگ حذف بولمغی «التبیان کاللوامع» دیملی یردا «التبیان لوامِعُ» دیمک، مشبه و مشبه به نگ ما صدق علیه دا بر بولمغنی بلدریار، شو بر مبالغه در. اکلنجثی: مبالغه نی بتر گُیشلندرب لوامع نی تبیان غا اضافه ادی شو اضافه بیانیه مشبه و مشبه به ننگ مفهوم دا بر بولمغنی بلدریار، تبیان ننگ لوامع لری دیّانی، تبیان بولغن لوامع دیدیگی در. شو تشبیه گا تشبیه بلیغ دیب هم آیدیارلر.
«التبیان» ننگ بٰشنداکی الف و لام استغراق اچن در، معنادا جمع بولیان در مشبه بلن مشبه به ننگ آرثندا جمعیت مناسبتی طفلیان در، تشبیه المفرد بالجمع دال در. یادا مبالغه قصد ادلن در یعنی تبیان مفرد دا بولثا جمیع لوامع غا برابر بولیان در، تشبیه المفرد بالجمع دوغری بولمیانی مبالغه قصد ادلمثا در.
«من مطالع» جار و مجرور ظرف مستقر بولب تبیان دن حال در یا تبیان ننگ صفتی در. «مطالع» مطلع ننگ جمعی در، مطلع دیب گن ننگ یا یلدذننگ دوغیان یرنا دیارلر.
«المثانی» مَثْنیٰ ننگ جمعی در یا مُثَنّیٰ ننگ قیاس ننگ ترثنا بولغن جمعی در، مُثَنّیٰ ننگ قیاسی جمعی مُثَنَّیَات گلیان در. المثانی دن مراد قرآن کریم در چونکه قرآن مجیددا سوره لر و قصه لر و احکام لر غیطلنیان بولن ثنگ قرآن حکیم گا مثانی دیب آیدی لر. مصنف رحمه الله ننگ «مطالع المثانی» دیان کفنی اچ پورم توجیه ادمک دوغری در.
اولقثی: مثانی دا استعاره مکنیه بار مطالع دا استعاره تخییلیه بار در. مصنف رحمه الله شو یردا قرآن کریم نی یلدذلرغا منگذدّی هر بیری هدایت اچن سبب بولمغندا، الله تعالی ننگ «و بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُوْنَ» دیان کلامی یلدذلرنگ هدایت ادیان لگنی بلدریار «و إنَّ هٰذَا القُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِیْ هِیَ أقْوَمُ» دیان کلامی قرآن ننگ هدایت ادیان لگنی بلدریار، پس مثانی مشبه بولیار کواکب مشبه به بولیار، هدایت ادمک وجه شبه بولیار. شوطادا «المثانی» نی ذکر ادب و شول مثانی ننگ اوذنی اراده ادمک استعاره مکنیه بولیار، «کواکب» ننگ لوازمندن بولغن مطالع نی مثانی غا ثابت ادمک استعاره تخییلیه بولیار.
اکلنجثی: «مطالع المثانی» دا تشبیه مؤکد بار در یعنی اصل دا «المثانی کالمطالع» دیب مثانی نی مطالع غا منگذدمک در اوندن ثونگرا ادات تشبیه نی حذف ادب «المثانی مطالع» دیب تشبیه نی گُیشلندرمک در. اوندن ثونگرا تشبیه نی بتر گیشلندرب گویا مثانی ننگ اوذنی اصل و منبع حساب ادب مطالع نی شونگا اضافه ادمک در یعنی مثانی دن دوریان و مثانی دن طفلیان مطالع دیدگی در بو صورت دا «مطالع المثانی» ننگ اضافه ثی تشبیه بلیغ در.
اچلنجثی: «مطالع المثانی» دا استعاره مصرحه بار در استعاره مصرحه دیانی مشبه به نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادمک لگا دیارلر. مصنف رحمه الله قرآن ننگ لفظ لرنی گن لرنگ دوغیان یرلرنا منگذدّی هر بیری اوذی بلن هدایتا دُشلیان ذادنگ دوغیان یری بولمغندا، قرآن نگ لفظ لری مشبه بولیار، مطالع دا مشبه به بولیار، وجه شبه اوذی بلن هدایتا دشلیان ذادنگ دوغیان یری بولمق. مثلا «مطالع» اوذی بلن هدایتا دشلیان گننگ چقیان یرلری در، الفاظ قرآن اوذی بلن هدایتا دُشلیان معنالرنگ چقیان یرلری در، شو طادا «مطالع المثانی» دن مراد الفاظ القرآن دیدگی در، موننگ اضافه ثی اصولین لرغا گورا «اضافة الجزء الی الکل» در چونکه اولرغا گورا قرآن هم لفظ و هم معنی، یعنی شو اکی ثندن عبارت در. متکلمین لرگا گورا موننگ اضافه ثی «اضافة الدال الی المدلول» در چونکه قرآن اولرغا گورا کلام نفسی دن عبارت در؛ الفاظ، کلام نفسی گا دلالت ادگوجی کلمه لر در.
مصنف رحمه الله ننگ اونکی جمله ننگ ایذندا «المعانی» دیب آیدمغی، ایذقی جمله ننگ ثونگندا «المثانی» دیب آیدمغی هنر بدیعی در. یعنی علم بدیع ننگ قانون لرندن بر قانونی اِیذٰرلٰمٰق در شو، فن ننگ اهل لری شونگا «جِنَاس» دیب آیدیارلر.
علم البدیع دیانی بر علم در اوذی بلن کلام نی آوٰدٰنلمق ننگ یول لرنی بلنیار، شول کلام حال ننگ اثلیان پورمثنا برابر بولندن ثونگرا و شول کلامنگ معناثنا دلالت ادمگی ننگ آشکار لگنی ثٰقلاندن ثونگرا مثلا کلامنی جناس گترمک، جناس دیانی اکی لفظ ننگ تلفظ دا منگذش بولمقلغی در مثل المعانی المثانی و… .
| و نُصَلِّي عَلَىٰ نَبِيِّکَ مُحَمَّدٍ المُؤَيَّدِ دَلائِلُ إعْجَازِهِ بِأسْرَارِ البَلاغَةِ |
ترجمه
(و نصلي) بذ صلوات آیدیارث (علی نبيّک) ثننگ پیغمبرنگا (محمد) حضرت محمد علیه الصلوة و السلام غا (المؤید) صفت اول محمد علیه الصلوة و السلامی که قُوَّت برلن و پوخته لنن (دلائل إعجازه) خلق لری اوذنا غرشی بولمق دن عاجز آیلندرمق لغنگ دلیل لرنی پوخته لنن (بأسرار البلاغة) آنگربٰش گلشکلی کبلمگنگ سرلری بلن.
فائده
«و نصلی» ننگ جمله ثی نحمدننگ جمله ثنا معطوف. «صلوة» کلمه ثی خدای تعالی دن بولثا رحمت معنادا در، فرشته لردن بولثا استغفار معنادا در، انسان لردن بولثا دعاء ادمک معنادا در، شو یردا نصلی دیانی ندعو معنادا در، یعنی بذ دعاء ادیارث. مصنف رحمه الله ننگ سلام نی خط دا یٰذمٰثِذلغی دلی بلن آیدمق لغا دٰیٰنمق جهتلی در. یادا مصنف رحمه الله ننگ یانندا صلوة ننگ یکا بر اوذی سلام ثذ ذکر ادمگنگ مکروه دال لگی ترجیح برلن قول بولمغی جهتلی در.
«علی نبیک» جار و مجرور ظرف لغو بولب نصلی غا متعلق در. «کاف» خطاب الله تعالی دن عبارتدر، نبی اچن مضاف الیه در. «محمد» صلی الله علیه و سلم، نبی دن بدل در یا نبی اچن عطف بیان در. «المؤید» تأیید دن بولغن اسم مفعول در محمد صلی الله علیه و سلم، اچن صفت در.
«دلائل اعجازه»، دلائل دلیل ننگ جمعی در اعجازغا مضاف در دلائل دن مراد معجزه لردر. اعجاز دلائل اچن مضاف الیه در. بو عبارت ننگ اصلی بولمٰلثی «المؤید دلائل صدقه» بولملی چون دلائل لر خلق لری عاجز آیلندرمق بلن غارما غطما بولن زمانندا و شول دلائل لر هم اعجازنگ واسطه ثی بلن پیغمبر علیه الصلوة و السلام ننگ صادق لغنا دلالت ادن زمانندا، دلائل نی اعجاز غا اضافه ادی.
مصنف رحمه الله ننگ شو عبارتندا ایهام و توریه بار در چونکه دلائل الاعجازننگ قریب معناثی، سنه هجری قمری ننگ دورد یذ یدمش دورد لنجی (474) یلندا گچن شیخ عبدالقاهر بن عبدالرحمن جرجانی ننگ «دلائل الاعجاز فی المعانی و البیان» آدندا یٰذن کتابی در، بعید معناثی پیغمبر علیه الصلوة و السلام ننگ معجزه لری در، شو یردا شو معنی مراد در اولقی معنی مراد دال در.
«باسرار» جار و مجرور ظرف لغو بولب المؤیدگا متعلق در. «البلاغة» اسرار اچن مضاف الیه در. بلاغت دیانی فصیح بولن کلام نی مقتضی الحال غا مطابق گترمک در. «اسرار»، سر ننگ جمعی در موندن مراد هم حال ننگ اثلیان یٰغدی لری در. مثلا مخاطب منکر بولثا تأکیدلمک خالی ذهن بولثا تأکید دن یٰلٰنگچلٰمق و…
اسرار دا استعاره مصرحه بار در. حال ننگ اثلیان یٰغدٰی لرنی اکی آدم ننگ آرثنداکی گیذلی سرلرغا منگذدّی گیذلی بولمق دا اول سرلردا اکی آدم ننگ غیرندن گیذلی در. حال ننگ اثلیان یٰغدی لری دا بلغاء لرنگ غیرندن گیذلی در پس مشبه به بولغن اسرارنی ذکر ادب مشبه بولغن امرلری اراده ادی و شو عبارتدا ایهام و توریه بار در. «اسرار البلاغة» ننگ قریب معناثی سنه هجری قمری ننگ دورد یذ یدمش دورد(474) لنجی یلندا گچن شیخ عبدالقاهر جرجانی ننگ «اسرار البلاغة فی المعانی و البیان» آدندا یٰذن کتابی در، بعید معناثی گلشکلی گبلمک لک اچن گرک بولغن امرلر در شوطادا شو معنی مراد در اولقی معناثی مراد دال در.
مصنف رحمه الله ننگ مؤید بِلن اعجازی گترمگی هنر بدیعی در یعنی «طباق» و «تضاد» در. طباق و تضاد دیانی اکی ترث معنانی بر یردا جمع ادمک در طباق جمع دن عبارت در شونگا نظرا طباق دیارلر، اکی معنی بیر بیر لرنا ترث بولنثنگ تضاد دیارلر.
| و عَلَىٰ آلِه و أصحَابِهِ المُحْرِزِیْنَ قَصَبَاتِ السَّبْقِ فِي مِضْمَارِ الفَصَاحَةِ و البَرَاعَةِ |
ترجمه
(و علی آله) پیغمبر علیه الصلاة و السلام ننگ یٰقین لرنا صلوات آیدیارث (و اصحابه) پیغمبر علیه الصلاة و السلام ننگ صحابه لرنا صلوات آیدیارث (المحرزین) صفت اول آل و صحابه لری که آلغوجیدی لر (قصبات السبق) یارشب چقمق لغنگ غرغی لرنی (فی مضمار الفصاحة) غوی گبلمگنگ میدانندا بولن حالندا شول آل و اصحاب لر (و البراعة) اوذگا لرگا اثّم چقمق لغنگ میدانندا.
فائده
«و علی آله»، «علی نبیک» گا معطوف در، جار و مجرور ظرف لغو بولب نصلی گا متعلق بولیان در. «آل» ننگ اکی معناثی بار در: بیری پیغمبر علیه الصلوة و السلام ننگ یٰقین لری و غرندش لری در، اکلنجثی هر بر مؤمن متقی در، چون پیغمبر علیه الصلوة و السلام دن ثننگ آلنگ کم دیب ثورٰلٰندا جواب برب در «آلِی کُلُّ تَقِیٍّ إلی یَوْمِ القِیَامَةِ» یعنی مننگ آلیم هر پرهیزکار بولن آدم تا قیامتغا چلّی دورٰن آدم لردن. شو یردا شو معنی مراد در.
«و أصحابه»، «آله» غا معطوف در، «أصحاب» صاحب ننگ جمعی در، سیبویه غا گورا علامه زمخشری و رضی و بولردن غیری محقق لر شونی صحیح بلدی لر. اما بعضی لر أصحاب صَحِبْ ننگ جمعی در حاء ننگ کسره ثی بلن، صَحِبْ هم صاحب ننگ مخففی در. یادا صَحْب، حاء ننگ ساکنی بلن، اسم جمع در دیدی لر. صاحب دیانی پیغمبر علیه الصلوة و السلام غا مسلمان بولب ثٰطٰشب مسلمان بولب دنیادن گچن آدم در.
«المحرزین» اسم فاعل ننگ مذکر جمعی، آل ننگ و اصحاب ننگ صفتی در. «قصبات» قصبة ننگ جمعی، محرزین اچن مفعول به در. قصبات دن مراد آط چٰبغی میداننگ آخرندا تکلن غرغی و غَمش لر در هرکم اونچا گلب شول غرغی لری آلثا یُورِکلگ بٰیرٰغی شونگا برلیان در؛ اونکی زمان لردا ترکمن لرنگ آط چٰبغی ثندا شول غرغی لر بولردی. «السبق» چٰفشب اُودَن گلمک در.
«فی مضمار» جار و مجرور ظرف مستقر بولب آل و اصحاب دن حال در؛ مضمار دیانی اوذندا آط چٰفلیان میدان در. «الفصاحة» مضمار اچن مضاف الیه در، فصاحة معناثی آوٰدن کبلمک در «تنافر الحروف» بولمانی «غرابت» بولمانی «قیاس» غا ترث بولمانی «ضعف التألیف» بولمانی «تنافر الکلمات» بولمانی «تعقید» بولمانی. بو عبارت لرنگ ترجمه و تفصیلات لری اوذ جای لرندا مفصل یٰذلٰن در بو یردا آیدثق گپ بتر اوذلجٰق.
«و البراعة»، الفصاحة غا معطوف در. «براعة» ننگ معناثی اوذول آیدلب گشدی. اندی مصنف رحمه الله ننگ «المحرزین قصبات السبق فی مضمار الفصاحة و البراعة» دیان کلامندا کوب توجیه لر بار در.
اولقثی: موندا استعاره تمثیلیه بار در، استعاره تمثیلیه دیان لری مبالغه ادمک جهتلی اوذی ننگ اصلی معناثنا منگذدلنن معنادا استعمال ادلیان بر مرکب لفظ در. مصنف رحمه الله پیغمبر علیه الصلوة و السلام ننگ آل و اصحاب لرننگ بیر بیر لرنا گبلشمک لرنداکی فصاحت و بلاغة ننگ أعلیٰ مرتبه لرنا ایا بولمق لرنی، آط چٰبغی میدان لردا چٰفشب تُورخانه دا تکلن غرغی لری اونچا گلب آلمق لغا منگذدی. مشبه ننگ پورمثی عقلی در مشبه به ننگ پورمثی حسی در؛ «المحرزین قصبات السبق» مشبه به اچن غویلن لفظ لر در. مصنف رحمه الله مبالغه ادمک جهتلی شول لفظ لری مشبه دا استعمال ادی. شو مجاز مرکب گا «التمثیل علی سبیل الاستعاره» دیب آد بریارلر چونکه موندا مشبه به نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادمک بار در.
اکلنجثی: فقط «قصبات السبق» دا استعاره مفرده مصرحه بار در چونکه مصنف رحمه الله آل و اصحاب غا خاصلنن گنگ و غوی و آوٰدٰن عبارت لری، تورخانه دا تکلنن غرغی لرغا منگذدی، دلالت ادگوجی علامت بولمق دا؛ آل و اصحاب ننگ عبارت لری اوذلرننگ فصاحت و بلاغت دا مرتبه لرننگ آنگر بٰش اولقان بولمق لرنا دلالت ادیان علامت در و تورخانه دا تکلنن غرغی لر دا اوذنی آلغوجی اچن یُورگلگ بٰیرٰغنی برلیان لگنا دلالت ادیان علامت در. آل و اصحاب ننگ عبارت لری مشبه در قصبات السبق مشبه به در، مشبه به مذکور بولب مشبه مراد در اوننگ اچن استعاره مصرحه بولیان در. «مضمار» دا استعاره ترشیحیه بار در استعاره ترشیحیه دیانی مشبه به گا مناسب و ملایم و گلشکلی بولن ذادنی مشبه گا ثابت ادمک در اونگا گورا میداندا قصبات السبق گا گلشیان در.
اچلنجثی: «آل» و «اصحاب» دا استعاره مکنیه بار در، مصنف رحمه الله آل و اصحاب لری اُورش میدانندا آطلی بولن آدم لرغا منگذدی مرادا یدمک دا؛ پیغمبر علیه الصلوة و السلام بلن همصحبت (گُرِّنگ دش) بولمق، بدبخت بولمقدن نجات بریان در، اورش میدانندا آطلی بولمق دا هلاک بولمق دن نجات بریان در، «آل» و «اصحاب» مشبه، «فرسان المیدان» مشبه به در، مشبه نی ذکر ادب خود مشبه ننگ اوذنی اراده ادی استعاره مکنیه بولیار. مشبه به ننگ لازمی ثی بولن «میدان» نی مشبه اچن ثابت ادی استعاره تخییلیه بولیار.
مصنف رحمه الله ننگ «احراز قصبات السبق» دیّان گبلرندا «ترشیح» بار در. ترشیح دیانی مشبه به گا ملایم و مناسب بولن ذادی مشبه گا ثابت ادمک در. ترشیح معناثی زینتلمق در، موندا هم مشبه به ننگ ملایم لرنی ذکر ادب تشبیه نی آودنلمق و گُیشلندرمک باردر، چونکه یارش غرغی لرغا اونچا یتشب ایا بولمقلق فرسان المیدان غا یٰرٰشقلی بولن یٰغدی در.
«الفصاحة و البراعة» دا تجرید بار در. تجرید دیانی مشبه گا ملایم و مناسب بولن یٰغدیی مشبه ننگ یانندا ذکر ادمک در. تجرید ننگ لغت معناثی یٰلٰنگچلمق در، موندا هم مشبه ننگ ملایم و مناسب ذادلرنی آیدب، استعاره ننگ تشبیه ثنی بتر مبالغه ادمک دن یٰلٰنگچلمق باردر، چونکه غوی گبلمکدا اثّم بولمق و بتر آودن گبلمک آل و اصحاب لرغا گلشیان و شولرغا یٰرٰشیان یٰغدی در.
دوردلنجثی: «فصاحة و براعة» دا استعاره مکنیه بار در. مصنف رحمه الله فصاحة و براعت نی تازه طیّارلنن آط لرغا منگذدی مقصد و مرادغا یترگوجی بولمقدا، تازه جوان آط لردا انسانی مقصدنا یتریان در و هنر فصاحت دا انسانی یرگنداکی ذادی دُشندرمک اچن مقصدنا یتریان در؛ فصاحت و براعة مشبه در، آط لر مشبه به در، مشبه مذکور بولب مشبه ننگ اوذی مراد در اوننگ اچن مونداکی استعاره مکنیه بولیاندر، فصاحت اچن میدان ثابت ادمک تخییلیه بولیان در قصبات السبق ترشیح در.
| و بَعدُ: فَيَقُولُ العَبْدُ الفَقِيْرُ إلى اللهِ الغَنِي، مَسْعُودُ بْنُ عُمَرَ المَدْعُوُّ بِسَعْد التَفْتَازَانِي |
ترجمه
(و بعد) بسم الله دن و حمد دن و صلوات دن ثونگرا (فیقول الفقیر) محتاج بولغوجی بنده آیدر (الی الله الغنی) بای بولغن الله تعالی غا (مسعود) شول بنده ننگ آدی مسعود در (ابن عمر) اول مسعود عمر ننگ اوغلی در (المدعو) اول مسعودی که اوذنا آد برلن (بِسَعْدِ) سعد کلمه ثی بلن (التفتازانی) او مسعودیکه تفتازان آدلی اوباغا نسبت برلن.
فائده
مصنف رحمه الله ننگ آدی مسعود در، آطاثی عمر در، قاقا ثی عبدالله در، لقبی سعد در. شو لقب بلن شهرت طفن در، اصلی سعدالدین در، اختصار جهتلی مضاف الیه نی حذف ادلیان در.
سعدالدین سنه هجری ننگ یدی یذ یگرم اکی لنجی (722) یلندا صفر آیندا خراسان اولکاثنا ثایِلیان «تفتازان» آدلی اوبادا، انا دن دوغب دنیا سراینا قدم غویّار. بو بختلی چاغا ترکستان ایلاتندا عمرنی تُکِدب اهل السنة و الجماعة دا حنفی مذهبنگ مقلدی بولب عقلی و نقلی علم لردن اولقان پای آلب، سنه هجری ننگ یدی یذ طوغثن اکی لنجی (792) یلندا عاشور آینگ یگرم اکی ثندا (22) دوشنبه گنی سمرقند شهرندا دنیادن گوذ یُمب آخرت اوینا غرشی اوغریار. إنا لله و إنا إلیه راجعون.
موننگ مبارک جسدنی اکدب سرخس یوردندا جمادی الاولی آینگ دوقّذندا چهارشنبه گنی تمیز تننی طوفرغا طبشریارلر. سعدالدین ننگ دلندا آغرلق و پلتکلک باردی بو عزیز سرور، سرخس یوردندا یاشاردی و مونی آغثٰق تیمور سرخس دن تبعید ادب سمرقندا گوچردی. بو عالی مقام غا ریاست حنفیه نی طبشرلدی حتی قضاوت حنفیه گا هم ایا بولدی. گن دوغر دنیاثندا بلم اُثِّم لگی شونگا گچدی. سعدالدین اون آلتی یاشنا یتن وقتندا شعبان آیندا سنه هجری ننگ یدی یذ اوتذ ثگّذلنجی (738) یلندا «زنجانی» ننگ شرحی «سعدیه» نی دُذب تمام ادی و «تلخیص» ننگ شرحی «مطول» نی سنه یدی یذ غرق ثگّذدا (748) صفر آیندا هرات شهرندا تمام ادی.
«مختصر المعانی» نی یدی یذ الّی آلتی لنجی (756) یلدا غجدوان اوبٰثندا تمام ادی. «شمسیه» ننگ شرحنی یدی یذ الّی یدی لنجی (757) یلدا جمادی الآخر آیندا مزارجام دا تمام ادی. «توضیح» ننگ شرحی «تلویح» نی یدی یذ آلتمش ثگّذلنجی (768) یلدا ذیقعده آیندا کلستان دیگن اوبادا و ترکستان دیگن اولکادا تمام ادی و «شرح عقائد النسفی» نی یدی یذ آلتمش ثگذلنجی (768) یلدا شعبان آیندا تمام ادی و «حاشیه شرح مختصر الاصول» نی یدی یذ یدمش لنجی(770) یلدا و «رسالة الارشاد» نی یدی یذ یدمش دوردلنجی (774) یلدا خوارزم اولکاثندا تمام ادی و «مقاصد الکلام» نی و اوننگ شرحنی یدی یذ ثگثن دوردلنجی (784) یلدا ذیقعده آیندا سمرقند شهرندا تمام ادی و «تهذیب المنطق» نی و «تهذیب الکلام» نی رجب آیندا و «شرح المفتاح» نی شوال آیندا یدی یذ ثگثن دوقّذلنجی (789) یلدا سمرقند شهرندا تمام ادی و «الفتاوی الحنفیه» نی تألیف ادمک لگا یکشنبه گنی ذیقعده آینگ دوقّذنا یدی یذ آلتمش دوقّذلنجی (769) یلدا هرات شهرندا شروع ادی. «مفتاح الفقه» نی دذمک لگا یدی یذ یدمش اکی لنجی (772) یلدا و «شرح تلخیص الجامع الکبیر»نی دذمک لگا یدی یذ ثگثن آلتی لنجی (786) یلدا سرخس شهرندا شروع ادی، «شرح الکشاف» نی دذمک لگا ربیع الآخر آینگ ثگّذنا یدی یذ ثگثن دوقّذلنجی (789) یلدا شروع ادی.
مصنف رحمه الله ننگ محمد آدلی اوغلی بولب علماء ردیفندا گذب در، تیمورننگ مجلس لرندا بولرمش، ثگّذ یذ اوتذ ثگّذلنجی (838) یلدا طاعون کسل گا دوچار بولب اولب در. اوندن قطب الدین یحیی آدلی بر بلند مقام اوغلی غالب شیخ الاسلام دیب شهرت طفب در. ثگّذ یذ ثگثن یدی لنجی (887) یلدا قربان آینگ یگرم دوردنا (24) دوشنبه گنی دنیادن غیدب در. مونی خواجه عبدالله انصاری ننگ غولیندا گومب درلر و یحیی دن سیف الدین احمد آدلی بر اوغل غالب در، بودا شیخ الاسلام دیگن لقب بلن شهرت طفب، «حفید تفتازانی» بلن معروف بولب در. آطاثی اولندن ثونگرا آطاثی ننگ مقامندا غویب درلر، دوقّذ یذ اون آلتی لنجی (916) یلدا سلطان حسین مقامندن عزل ادب چِقَرب در، شول یلدا هم وفات بولب دنیادن گچب در.
حفید تفتازانی ننگ یٰذٰن کتاب لری کان در 1ـ «شرح الوقایه» اچن یٰذٰن حاشیه ثی «حواشی شیخ الاسلام» دیب مشهور در، دوقّذ یُذ لنجی (900) یلدا یٰذب تمام ادب در. 2ـ «فرائض سراجیه» اچن یٰذٰن شرحی و غَرّی قاقاثننگ تألیفات لرنا یٰذٰن حاشیه و شرح لری مثلا 3ـ «حاشیة التلویح» 4ـ «شرح تهذیب المنطق» 5ـ «شرح تهذیب الکلام» و بشغالر.
| هَدَاهُ اللهُ سَوَاءَ الطَّرِيْقِ و أذَاقَهُ حَلاوَةَ التَّحقِيقِ |
ترجمه
(هداه الله) طنگری تعالی شول مسعودنی ثٰلثن (سواء الطریق) دوغری و گُنی بولغن یولغا (و أذاقه) طنگری تعالی شول مسعودغا دادّرثن (حلاوة التحقیق) حق و حقیقت ننگ ثیجی لگنی.
فائده
«سواء» ننگ «الطریق» غا اضافه ثی، اضافة الصفة الی الموصوف در؛ یعنی «الطریق السَوِی» اول یولیکه گُنی و دوغری بولغن. یادا «سواء»ننگ «الطریق»غا اضافه ثی، «مِن» معناثندا در «السَوِی من الطریق» دیدگی در یعنی یولنگ گنی ثی و یولدن دوغرثی.
موندن مراد مقصدغا یتریان ذاد در، ها مقصد دنیوی، ها مقصد اخروی بولثن. اما «الطریق السَوِی» دن دلیل قطعی مراد بولمغی دا ممکن در؛ بو صورتدا موندا استعاره مصرحه بولیار یعنی دلیل قطعی نی گنی یولغا منگذدلیار مقصدغا یترمک لگندا، مشبه به بولغن گنی یول نی ذکر ادلب مشبه بولغن دلیل قطعی نی اراده ادلثا استعاره مصرحه بولیار. مصنف رحمه الله ننگ مرادی، پُخته و محکم دلیل لری بِلدیر تا که دوغری یولی طفر یالی دیب دعا ادمک در.
«و أذاقه» ننگ جمله ثی «هداه» ننگ جمله ثنا معطوف در، بو اکی جمله قول بلن مقول ننگ آرٰثندا بولغن معترضه در یعنی «فیقول» بلن «قد شرحت» ننگ آرثندا گلن جمله اعتراضیه در. «إذاقة» معناثی، دادرمق در، «حلاوة» معناثی ثیجلک در، «تحقیق» معناثی بر ذات نی حق طریقه ثندا ذکر ادمک در، یادا مسئله نی دلیل بلن ثابت ادمک در؛ بو صورت دا تحقیق دا استعاره مکنیه بولیار، حلاوة دا استعاره تخییلیه بولیار و إذاقة دا استعاره ترشیحیه بولیار.
چونکه مصنف «تحقیق» نی بٰل غا منگذدی ثیجی لک دا، مشبه بولغن تحقیق نی ذکر ادب و شوننگ اوذنی اراده ادی استعاره مکنیه بولدی. مشبه به بولغن بٰل غا گرک و لازم بولیان «حلاوة» نی «تحقیق» غا ثابت ادی استعاره تخییلیه بولدی. مشبه به ننگ مناسب و ملایمی بولغن «إذاقة» نی «تحقیق» اچن ثابت ادی استعاره ترشیحیه بولدی.
یادا «إذاقة» دن مراد «إعطا» در و «حلاوة» دن مراد «لذت» در. یعنی مصنف حسی ذات بولغن بٰلنگ ثیجلگنی معنوی بولغن تحقیق ننگ ثیجی لگنا منگذدیار هر بیری هُذیر برمک لگندا. مشبه به بولغن «حلاوة» نی ذکر ادب مشبه بولغن «لذّت» نی اراده ادی استعاره مصرحه بولدی. مشبه به ننگ مناسب و ملایمی بولغن «إذاقة» نی مشبه اچن ثابت ادی استعاره ترشیحیه بولیار. مصنف رحمه الله «برثن» دیب دعا ادملی یردا «دادرثن» دیب آیدمغندا اشارت بار در حقیقتی طبمق بتر چتن و غینلغنا چونکه انسان همه حقیقت غا یتشب بٰشٰرمذ بلکه غِرٰق و پُوجٰغنا یتشر، همچنانی که بر طعامی دادغوجی اول طعامنگ همه ثنا یتشا بلمانی بلکه بتر آذجق جزءنا یَتشّی یالی.
| قَدْ شَرَحْتُ فِيْمَا مَضَىٰ «تَلْخِيْصَ المِفْتَاحِ» و أغْنَيْتُهُ بِالإصْبَاحِ عَنِ المِصْبَاحِ |
ترجمه
(قد شرحت) تحقیق من شرح یذدم (فیما مضی) گچن زماندا (تلخیص المفتاح) مفتاح العلوم دن خلاصه ادلنن تلخیص آدلی کتاب غا (و أغنیته) من شول تلخیص نی غنی آیلندردم (بالإصباح) دٰنگا منگذیان شرح بلن (عن المصباح) چراغا منگذیان شرح لردن.
فائده
«و أغنیته» داکی مفعول بولغن ضمیر، تلخیص غا گدیان در. «إصباح» ننگ معناثی دٰنگ در. صبح و صباح و إصباح همه ثی بر معنادا در. مصنف لفظ «إصباح» نی اختیار ادیانی، «مصباح» بلن موازنت ادمک اچن در. مصنف، «تلخیص» اچن یٰذن «مطول» شرح نی دٰنگا منگذدیار گیذلی ذادنی آشکار ادمک لگدا؛ مشبه به بولغن دٰنگی ذکر ادب مشبه بولغن مطولی اراده ادیار، استعاره مصرحه بولیار؛ و شو «إصباح» لفظ نی ذکر ادلمگندا اشارت بار در «إصباح» شول «مطول» بولغن شرح ننگ آدی بولمغنا و لیکن اوننگ آدی إصباح لغی مشهور بولمدی بلکه اول شرح ننگ آدی «مطول» دیب آیدلمغی غالب بولدی.
و «مصباح» معناثی چِرا در؛ مصنف تلخیص ننگ مطول دن بیلکی شرح لرنی چراغا منگذدی مخفی ذادی کوکذمک دا؛ مشبه به بولغن چرانی ذکر ادب مشبه بولغن شرح لری اراده ادی استعاره تصریحیه بولیار.
| و أوْدَعْتُهُ غَرَائِبَ نُكَتٍ سَمَحَتْ بِهَا الأنْظَارُ و وَشَّحْتُهُ بِلَطَائِفِ فِقَرٍ سَبَكَتْهَا يَدُ الأفْكَارِ |
ترجمه
(و أوْدَعْتُه) من شول شرح دا غویدم (غرائب نکتٍ) گنگ بولن پیدا لرنی (سمحت بها الأنظار) اول پیدا لری که اونی فکرلرم بغشلابدی (و وَشَّحْتُه) من شول شرح نی آوٰدٰنلٰدم (بلطائف فقر) غذل کُمش ننگ حلقه لری یالی بیربیرلرنا گیدرلن گلشکلی گبلر بلن (سبکتها ید الافکار) اولطور گب لری که اونی فکرلرمنگ ال لری غویب دی.
فائده
«أودعت»، «وضعت» دیدگی در، مجاز مرسل در، چونکه بر آدمینگ یانندا بر ذادنی ودیعت غویجٰق بولثنگ وضع نی لازم تُتیار، شوطادا مصنف ملزومی ذکر ادب لازمی اراده ادی. یادا مصنف شول «مطول» آدلی شرح نی امین آدم غا منگذدی ارزشلی و مهم ذادینی اوذ یانندا غویلیان بولمغندا، مشبه بولغن «مطول» نی ذکر ادی که اول هم اودعته ننگ مفعولی بولغن «ها» ضمیر در و هم شول «مطول» نی اراده ادی استعاره مکنیه بولیار، اوذ یانندا ودیعت غویلمق مشبه به بولغن امین آدم ننگ لازمی ثی بولبدی اونی مشبه اچن ثابت ادی استعاره تخییلیه بولیار.
«غرائب» ننگ «نکت» دن یٰنگا اضافه ثی، اضافة الصفة الی الموصوف در یعنی «نُکَتَاً غریبة» پیدا لریکه گنگ و عجیب بولغن دیدگی در. «الأنظار» ننگ بٰشنداکی الف لام، مضاف الیه دن عوض در، ای «أنظاری» دیدگی در.
مصنف اوذی ننگ فکر لرنی جومارد بولن قوم غا منگذدی غوی گورلیان ذادی طبدرمقدا، مشبه بولغن فکرلری ذکر ادب و شونی اراده ادی استعاره مکنیه بولیار، مشبه به بولغن جومارد قوم ننگ لازمی ثی بولغن سخاوتنی مشبه اچن ثابت ادی استعاره تخییلیه بولیار.
«وَشَّحْتُه»، «زَیَّنْتُه» دیدگی در، مجاز مرسل در چونکه «توشیح» دیانی «وشاح» گیدرمک در. «وشاح» دیانی بر غَیش در اوذنا جواهرلر دٰقلب زینت لنن، خاتونلر اونی آرقا ثندن آثٰرلر. «وشاح» گیدرمک تزیین نی لازم تُتٰن ثنگ، ملزوم نی ذکر ادی لازمی ثنی اراده ادی. یادا مصنف شول «مطول» نی گلین گا منگذدی ثویلمگندا، مشبه بولغن «مطول» نی ذکر ادی اول هم وشحته ننگ مفعولی بولغن «ها» ضمیر در و هم شونی اراده ادی استعاره مکنیه بولیار. «توشیح» که مشبه به بولغن گلین ننگ لازمی ثی بولبدی «مطول» اچن ثابت ادی استعاره تخییلیه بولیار.
«لطائف فِقَرٍ» اگر اضافت بلن آیدثٰنگ، اضافة الصفة الی الموصوف بولیار یعنی «وشحته بفقر لطائف» دیدگی در «فِقَر نُکَت» معناثندا در. «لطائف» دن مراد سجع لی قافیه لی گب لر در. اگر «لطائف» نی «فقر» غا اضافه ادمانی آیدثٰنگ «لطائفَ» فتحه بلن مجرور بولیار.
«فقر» بدل یا عطف بیان بولیار. «فِقَر»، «فِقْرَة» ننگ جمعی در؛ اصل دا اونگرغاننگ ثونک لرندن عبارت در. ثونگرا اونگرغانگ ثونک لری یالی بیربیرنا گیدرلب غویلن غذل و کمش حلقه لر اچن عاریت آلندی. مصنف «مطول» نی شول زینت اچن غویلن حلقه لرغا منگذدی، مشبه به بولغن زینت حلقه لر که «فقر» شوندن عبارت بولبدی شونی ذکر ادی مشبه بولغن «مطول» نی اراده ادی استعاره مصرحه بولیار.
«سبک» معناثی غویمق در، «ها» ضمیر لطائف غا گدیان در. «ید الأفکار» دیانی فکرلر الی دیدگی در. مصنف اوذی ننگ فکرلرنی غذل کمش اُوثّاثی بولغن زرگر لرگا منگذدی، عجیب صنعت لرنگ ایالری بولمق لق دا. مشبه بولغن فکرلری ذکر ادب شونی اراده ادی استعاره مکنیه بولیار. مشبه به بولغن زرگر لرنگ لازمی ثی بولغن «ید» نی مشبه اچن ثابت ادی استعاره تخییلیه بولیار. مشبه به ننگ ملایم و مناسبی بولغن «سبک» نی مشبه اچن ثابت ادی استعاره ترشیحیه بولیار.
| ثُمَّ رَأيْتُ الجَمْعَ الكَثِيْرَ مِنَ الفُضَلَاءِ و الجَمَّ الغَفِيْرَ مِنَ الأذْكِيَاءِ، سَألُوْنِي صَرْفَ الهِمَّةِ نَحْوَ اخْتِصَارِهِ و الاقْتِصَارِ عَلَى بَيَانِ مَعَانِيْهِ و كَشْفِ أسْتَارِهِ |
ترجمه
(ثم رأیت) شول شرحی یٰذٰم دن ثونگرا من گوردم (الجَمْعَ الکثیر من الفضلاء) علم دا آرتقمٰچ بولن آدم لردن کان طوفرلری (و الجَمَّ الغفیرَ مِنَ الأذْکیاءِ) عقل لی آدم لردن کوب جماعت لرنی (یسئلوننی) اولر من دن اثلیارلر (صَرْفَ الهِمَّةِ) قصدم نی اورمک لگمی (نَحْوَ اِخْتِصَارِه) شول شرحنگ لفظ لرنی غیثغَلدمق لق طرفنا (و الاقتصار) لفظ لرنی و معنالرنی کملدمک طرفنا (علی بیان معانیه) شول تلخیص ننگ معنالرنی بیان ادمک لک اوذا (و کشف أستاره) شول تلخیص ننگ پرده لرنی آچمق اوذا.
فائده
مصنف اوذی ننگ همّت نی، بورنغی ایَثی ننگ الندا بولغن دُیاغا منگذدی اثلان یرنگا اویرمک بولیان لغندا. مشبه بولغن همتی ذکر ادب ینا شوننگ اوذنی اراده ادی استعاره مکنیه بولیار. مشبه به بولغن دُیاننگ لازمی ثی بولغن صرف نی همت اچن ثابت ادی استعاره تخییلیه بولیار. مصنف اختصارنی، جهت ایَثی بولغن مکان غا منگذدی، نفس راحت طبمق لغندا، مشبه بولغن اختصارنی ذکر ادب و شونی اراده ادی مکنیه بولیار و مشبه به بولغن مکان ننگ لازمی ثی بولغن جانب نی اختصار اچن ثابت ادی تخییلیه بولیار.
مصنف تلخیص نی اورتگلی خاتون غا منگذدی اثلگلی بولمق دا. مشبه بولغن تلخیص که «أستاره» ننگ ضمیری شوندن عبارت دی شونی ذکر ادب ینا شوننگ اوذنی اراده ادی مکنیه بولیار؛ مشبه به بولغن اورتگلی خاتوننگ لازمی ثی بولغن أستارنی تلخیص اچن ثابت ادی تخییلیه بولیار. مشبه به ننگ مناسب و ملایمی بولغن کشف نی مشبه اچن ثابت ادمک ترشیحیه بولیار. یادا مصنف گیذلی لک و خفیه لق نی اورتک لرگا منگذدی حقیقتی یٰشرمق دا، مشبه به بولغن أستارنی ذکر ادب مشبه بولغن غموض و خفاء نی اراده ادی استعاره مصرحه بولیار.
| لِمَا شَاهَدُوا مِنْ أنَّ المُحَصِّلِيْنَ قَدْ تَقَاصَرَتْ هِمَمُهُمْ عَنِ اسْتِطْلَاعِ طَوَالِعِ أنْوَارِهِ و تَقَاعَدَتْ عَزَائِمُهُمْ عَنِ اكْتِشَافِ خَبِيَّاتِ أسْرَارِه |
ترجمه
(لما شاهدوا) شول علملی و عقل لی آدم لرنگ گورن ذادی جهتلی مندن اثلدی لر (مِنْ أنَّ المُحَصِّلین) اودا شول علم اوقیمٰغا گلشگلی آدم لرنگ (قد تقاصرت هممهم) تحقیق همت لرننگ غیثغَلٰن بولمق لغندن دی (عن استطلاع طوالع أنواره) مطول ننگ دوغ غوجی نورلرننگ دوغمق نی طلب ادمک لکدن (و تقاعدت عزائمهم) و قصدلرننگ اوطرن بولمغندن دی (عن اکتشاف خبیئات أسراره) مطول ننگ گیذلی بولغن پیدالرنی آچمق لقدن.
فائده
«طوالع» ننگ «أنوار»دن یٰنگا اضافه ثی، اضافة الصفة الی الموصوف در یعنی «أنواره الطالعة» مطول ننگ دوغ غوجی نورلری دیمک در. مصنف مطول نی گن گا منگذدی اورتگلینی آچمقلق دا. مشبه بولغن مطول نی ذکر ادی که اودا «أنواره» ننگ ضمیری در ینا شونی اراده ادی استعاره مکنیه بولیار. مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن «أنواره الطالعة» نی مشبه اچن ثابت ادی استعاره تخییلیه بولیار.
یادا مصنف شرح ننگ علم لرنی نورلرغا منگذدیار مخفی ذادی آچمق دا، مشبه به بولغن نورلری ذکر ادب مشبه بولغن علم لری اراده ادیار استعاره مصرحه بولیار، مشبه به ننگ مناسبی بولغن طوالع نی ذکر ادمگی استعاره ترشیحیه بولیار.
یادا مصنف شرح ننگ معنالرنی دوغ غوجی بولمقدا «طوالع» غا منگذدیار مشبه به بولغن «طوالع» نی ذکر ادب مشبه بولغن معنالری اراده ادیار استعاره مصرحه بولیار و شرح ننگ لفظ لرنی نورلرغا منگذدیار گیذلی نی کوکذمک دا، مشبه به بولغن نورلری ذکر ادب مشبه بولغن لفظ لری اراده ادیار استعاره مصرحه بولیار.
مصنف ننگ «عن استطلاع طوالع انواره» دیان گب لرننگ معناثی «عن إدراک معانی ألفاظ الشرح» دیدگی در یعنی مطول ننگ لفظ لرننگ معنالرنا دُشنمک دن قصدلری کوتاه بولدی؛ بو صورت دا «طوالع» ننگ «أنوار»غا اضافه ثی، اضافة المدلول الی الدال در.
«تقاعدت» دا استعاره تبعیه بار در. مصنف اولرنگ علم اوقیمقدن یٰلطنمق نی اوطرمق لغا منگذدی مقصدغا یتشمگ دن منع ادمکدا. مشبه به بولغن «قعود» نی ذکر ادب مشبه بولغن «کسل» نی اراده ادی استعاره مصرحه اصلیه بولیار؛ «قعود» دن «تقاعدت» چقرمغی استعاره تبعیه بولیار. خلاصه استعاره تبعیه مثلا اوّل بر مصدرنی بٰشغا بر مصدرنگ یرندا ایشلمک در تشبیه طریقه ثندا ثونگرا شول مصدردن مشتق چقرمق در. بو مشتق داکی استعاره غا تبعیه دیلیانی شول اصلنا تابع بولنثٰنگ در.
«خبیئات أسراره» ننگ اضافه ثی، اضافة الصفة الی الموصوف در یعنی «أسراره الخبیئات» گیذلی بولغن سرلر دیدگی در. مصنف مطول ننگ پیدا لرنی و چتن معنالرنی أسرارلرغا منگذدی بتر اهتمام غا احتیاج بولمق دا. مشبه به بولغن أسرارلری ذکر ادب مشبه بولغن پیدالرنی اراده ادی استعاره مصرحه بولدی.
| و أنَّ المُنْتَحِلِيْنَ قَدْ قَلَّبُوا أحْدَاقَ الأخْذِ و الانْتِهَابِ |
ترجمه
(و أنّ المنتحلین) و تحقیق غیری ننگ گب لرنی اوذ لرنا نسبت بریان لرنگ بولمق لغندن دی (قد قَلَّبُوا) اَوِرَن (أحداق الأخذ و الانتهاب) آلمق لغنگ گوذلرننگ غرا لرنی.
فائده
«الانتهاب»، «الأخذ» غا عطف در و هم أخذننگ تفسیری در. یوغثم «أخذ» مطلقا آلمق در، «انتهاب» قهرا آلمق در؛ «انتهاب» شوننگ تفسیری بولنثٰنگ بلّی بولیار شول «أخذ» قهراً آلمق لغی؛ چونکه «انتهاب» ننگ معناثی فقط ظلم یُذندن آلمق در.
مصنف «اخذ» «انتهاب» نی بر ظالم آدم غا منگذدی قبیح بولمغندا. مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی، «أحداق» که مشبه به ننگ لازمی ثی بولب دی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی، مشبه به ننگ مناسبی بولغن «تقلیب» نی مشبه اچن ثابت ادی استعاره ترشیحیه بولدی.
| و مَدُّوا أعْنَاقَ المَسْخِ عَلَىٰ ذَلِکَ الكِتَابِ |
ترجمه
(و مدّوا) شولر ثُیندرن بولمغندن دی (أعناق المسخ) ایدگدمک ننگ بوین لرنی (علی ذلک الکتاب) شول مرتبه ثی بلند بولغن کتاب اوذا.
فائده
«مسخ» دیانی بر صورت نی اوذندن پث صورت غا اَوِرمک در. مصنف اول منتحل لرنگ مطول ننگ معنالرنی آلب بٰشغا پث عبارت لرغا اَوِرش لرنی غوی شکل دن تلکا شکل گا اورمک لگا منگذدی تحقیر ادمک دا، مشبه به بولغن «مسخ» نی ذکر ادب مشبه بولغن «أخذ» نی اراده ادی استعاره مصرحه بولدی، یٰمٰشغادن شول «أخذ» نی بر ظالم انسان غا منگذدی بوذغَق لق دا، مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی، مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن «أعناق» نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی و مشبه به ننگ مناسبی بولغن «مَدْ» نی مشبه اچن ثابت ادی ترشیحیه بولدی؛ «أعناق المسخ» دا مصرحه و مکنیه و تخییلیه جمع لشدی.
| و كُنْتُ أضْرِبُ عَنْ هَذَا الخَطْبِ صَفْحاً و أطْوِىْ دُوْنَ مَرَامِهِمْ كَشْحاً |
ترجمه
(و کنت) و حالانیکه من بولدم (أضرِبُ) یذ اوریان (عن هذا الخَطْبِ) شو اولقان ایشدن (صَفْحاً) یذ اورمک لگنی یذ اوریان بولدم (و أطْوِی) ایشریان و چکیان بولدم (دون مرامهم) اولرنگ مطلوب لرننگ اوندا (کَشْحاً) بِقِنی و بَوِرنی یعنی من اولٰردن بَورَگْچَلیان بولدم.
فائده
«طی الکشح» ننگ ملزوم بولغن معناثی، بِقِن چکمک در. بِقِن چکمک دا بقن ایَثی نی اوذندن بقن چکیان ذادغا یتشمثذلگنی لازم تُتیان در. شوطادا «ذکر الملزوم ارادة اللازم» در. اوندن ثونگرا «طی الکشح» نی مطلقا هر بر ذاد دن بٰش غچرمق دا استعمال ادلدی اونگا گورا «طی الکشح» مجاز مرسل در.
یادا مصنف ننگ شو گب لری «تشبیه تمثیل» بولمق لغا هم احتمالی بار در. «تشبیه تمثیل» دیانی اوذی ننگ اصلی معناثنی ترک ادلب مبالغه جهتلی شول اصلی معناثنا منگذدلنن معنادا استعمال ادلنن بر مرکب لفظ در؛ شو مجازغا «التمثیل علی سبیل الاستعارة» دیب آد بریارلر. کا وقتدا مطلقا «تمثیل» دیب دا آد بریارلر. شوطادا مصنف اوذی ننگ مطلوب بولغن شیء دن بٰش غچریان حال نی برکشی دن بَورَگچَلاب گَورا چکیان آدم غا منگذدی، مشبه به اچن غویلنن «طی الکشح» نی مشبه اچن استعمال ادی استعاره مصرحه تمثیلیه بولدی.
| عِلْماً مِنِّي بِأنَّ مُسْتَحْسَنَ الطَّبَايِعِ بِأسْرِهَا و مَقْبُولَ الأسْمَاعِ عَنْ آخِرِهَا، أمْرٌ لا يَسَعُهُ مَقْدَرَةُالبَشَرِ، و إنَّمَا هُوَ شَأنُ خَالِقِ القُوَىٰ و القُدَرِ |
ترجمه
(عِلْماً مِنِّی) من دن بولغن علم جهتلی یعنی من بلیان لگم جهتلی یذ اُوردم و گَورامی چکدم (بأنّ مستحسن الطبایع) تحقیق طبیعت لرننگ ثویگی لرننگ بولمق لرنی بلمگم جهتلی (بأسرها) شول طبیعت لر جمیع ثننگ (و مقبول الأسماع) و غولق لرنگ قبول ادیان بولمق لرنی بلمگم جهتلی (عن آخرها) اوّلندن تا آخرنا چلی (أمْرٌ) بر ایش بولمق لرنی بلمگم جهتلی صفت اول ایشی که (لایسعه) شونی ثغدرمیاردی (مَقْدَرَةُ البَشَرِ) انساننگ یٰغدٰیی (إنَّما) تحقیق شو در شوندن اوذگا دال در (هو) شول همه خلق ننگ اثلگنچا ایش ادمک (شأن خالق القوی و القدر) همه گیج لری و بار یٰغدی لری یٰرٰدغوجی ننگ ایشی در.
فائده
مصنف ملزوم بولغن «أسر» نی ذکر ادی که اصل دا اسیر باغلنیان زنجیرنگ آدی دی. لازمی ثنی اراده ادی که جمیع دن عبارت بولب دی مجاز مرسل بولیار. «عن آخرها» داکی «عن»، «إلی» معناثندا در یعنی: «من أولها إلی آخرها» دیدگی در. «قُویٰ»، «قُوَّة» ننگ، «قُدَرْ»، «قُدْرَة» ننگ جمعی در.
| و أنَّ هَذَا الفَنَّ قَدْ نَضَبَ اليَوْمَ مَاؤُهُ فَصَارَ جِدَالاً بِلا أثَرٍ |
ترجمه
(و أنّ هذا الفنّ) تحقیق شو فصاحت ننگ بولمق لغنی بلمک لگم جهتلی (قد نضب) تحقیق ثِنگن (هذا الیوم) شو زماندا (ماؤه) اوذی ننگ ثوی (فصار) پث آیلنن بولمق لغنی (جدالا) دعوالشمق بولب (بلا أثر) پیداثذ.
فائده
«أن هذا الفن»، «أن مستحسن» غا معطوف در. مصنف فصاحت علم لرنی بتر چونگّیر غُوی غا منگذدّی دُیبنا یتب بولمذلقدا مشبه بولغن فصاحت که «ماؤه» ننگ ضمیری شول فن دن عبارت بولبدی شونی ذکر ادی و هم شونی اراده ادی مکنیه بولدی. مشبه به بولغن غوی ننگ لازمی ثی بولغن ثونی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی. مشبه به ننگ مناسبی بولغن «نضوب» نی ذکر ادمگی ترشیح بولیار.
یادا مصنف شو فن ننگ گدمگنی ثوننگ ثِنگمک لگنا منگذدیار پیدا برمثذلک دا، مشبه به بولغن «نضوب» نی ذکر ادی مشبه بولغن گدمانی اراده ادی استعاره مصرحه اصلیه بولدی. «نضوب» که مصدردی شوندن «نَضَبَ» بولغن فعل نی چقردی استعاره مصرحه تبعیه بولدی. مشبه به ننگ ملایمی بولغن «ماء»نی ذکر ادمگی ترشیح بولدی.
| و ذَهَبَ رُوَاؤُهُ فَعَادَ خِلَافاً بِلا ثَمَرٍ |
ترجمه
(و ذهب) و گدن بولمق لغنی (رواءه) شو فن ننگ گورکی و آودن لغی (فعاد) پس اَوِرلن بولمق نی بلمک لگم جهتلی (خلافا) ترثلشمک بولب (بلا ثمر) نتیجه ثذ.
فائده
مصنف شو فن بلاغت نی آوٰدٰن انسان غا منگذدی اوذنا هواث ادلمگدا. مشبه نی ذکر ادی که «رواؤه» ننگ ضمیری شوندن عبارت دی و ینا شول مشبه ننگ اوذنی اراده ادی استعاره مکنیه بولدی. مشبه به ننگ لازمی ثی بولن آوٰدٰن لغی مشبه اچن ثابت ادّی استعاره تخییلیه بولدی. یادا مصنف شو فن ننگ لطافت نی غوی گورک گا منگذدیار مشبه به بولغن گورک نی ذکر ادب که «رواؤ» شوندن عبارتدی مشبه بولغن لطافت نی اراده ادیار استعاره مصرحه بولیار.
| حَتَّى طَارَتْ بَقِيَّةُ آثارِ السَّلَفِ أدْرَاجَ الرِّيَاحِ |
ترجمه
(حتی طارت) تا اوچیانچا، یعنی شو فن بٰرا بٰرا سست لدی تا گوترلیان چا (بقیة آثار السلف) گچن لرنگ اثر لرننگ غالق لری (أدراج الرِّیاح) یل لرنگ یول لرندا.
فائده
سلف دن مراد بلاغت فن ننگ اولقی طبقه دا بولغن علماء لری در. «بقیة آثار» دن مراد اولردن غالن علم لر و فائده لر در، یادا اولرنگ یول لرنی یوردیان شاگرد لری در. مصنف «بقیة آثار» نی بر غوش غا منگذدی بٰثم گدمک لکدا مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی. مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن «طیران» نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی. «أدراج»، «درج» ننگ جمعی در شوندن مراد یول لر در، یعنی یَل لرنگ یول لرندا سلف لرنگ اثر لرننگ غالن لری گدی هیچ ذاد غالمدی دیدگی در چونکه یَل ننگ عادتی اوثن یول لرندا ایذ غویمانی آیریان در اونگا گورا مصنف ننگ بو کفی «ذکر الملزوم ارادة اللازم» بولیانلغی جهتلی مجاز مرسل بولیان در. اعرابی هم ظرفیت لگنا بناءً نصب بولیان در.
یادا «أدراج» دن، «أحوال» اراده ادمک دا دوغری بولیان در. «حال الریاح» دیانی «طیران الریاح» دیدگی بو صورت دا «أدراج» حال بولمغی جهتندن منصوب در مضافی دا اوّلندن حذف ادلن در، «طارت بقیة آثار السلف حالة کونها مثل أدراج الریاح» دیدگی در یعنی سلف لرنگ اثر لرننگ غالن لری اوشدی شولرنگ پورمالری چَقَّن گدمک دا گویا یل لرنگ پورمالری یالی بولن حالندا.
یادا «أدراج» ننگ نصب بولمغی مفعول مطلق بولیانلغی جهتلی در بو صورت دا موصوف بلن صفت حذف ادلن در «طارت بقیة آثار السلف طیراناً طیرانَ أدراج الریاح» یعنی سلف لرنگ اثرلرننگ غالن لری اوچدی اوچمق لغنی اوچدی صفت اول اوچمق لغی که یَل لرنگ یٰغدی لرننگ اوچمق لغی یالی بولبدی.
| و سَالَتْ بِأعْنَاقِ مَطَايَا تِلْکَ الأحَادِيث البِطَاحُ |
ترجمه
(و سالت) تا آقیانچا (بأعناق مطایا تلک الأحادیث) شول فن لرنگ آیٰق اولٰغ لرننگ بوین لری بلن (البطاح) علم و علماء لرنگ جای لری بولغن مدرسه لر.
فائده
مصنف «سیر» نی، «سیران» غا منگذدی غَتی گدمک دا. مشبه به بولغن «سیلان» نی ذکر ادب مشبه بولغن «سیر» نی اراده ادی استعاره مصرحه اصلیه بولدی. «سیلان» دن «سالت» نی چقردی استعاره مصرحه تبعیه بولدی. «مطایا»، «مَطِیَّة» ننگ جمعی در، «مطیّة» دیانی سفردا منلیان دُیالر در. مصنف شو فن ننگ علماء لرنی دیالرگا منگذدی گوترمک دا، دیالر یُک گوتریار علماءلر علم گوتریار مشبه به بولغن مطایالری ذکر ادب مشبه بولغن علماءلری اراده ادی استعاره مصرحه بولدی. «أحادیث» دن مراد فن بلاغت ننگ بحث لری در.
«بطاح»، «أبطح» ننگ جمعی در قیاس ننگ ترثنا بولن. قیاسی جمعی «أباطح» گلر، «أبطح» دیانی اصل دا گینگ غوملی دره در مطلقا موضع اراده ادلیان در. اوندن ثونگرا علماءلرنگ جای لری بولغن مدارس لر و حوزه لر اراده ادلن در مجاز مرسل طریقه ثندا، «سالت» ننگ هم فاعلی در.
مصنف ننگ «سالت» نی «مطایا» غا ثویامانی «بطاح» غا ثویمک لگی مبالغه جهتلی در یعنی «سیر» ننگ بتر گُیچلی و غتی بولمغی سببندن گویا مکان لر سیر ادن یالی بولیار دیمک در. مصنف ننگ «سیلان» نی بوین لر بلن متلبس آیلٰندرمغی، «مطایا» لرنگ سیر لرننگ غتی لغی و یوٰش لغی غالبا بویندا ظاهر بولیانلغی جهتلی در.
خلاصه مصنف ننگ مقصدی شو فن بلاغت ننگ اسرارلری و علماءلری گوترلدی لر بلکه اولرنگ جای لری بولغن مدارس لردا توردی دیمک در. یادا مصنف شو فن بلاغت ننگ بحث لرنی غتی گدب گوذدن یِتَن کاروان غا منگذدیار. آسان لق بلن طفلمٰثذلق دا. مشبه بولغن «تلک الاحادیث» که شو فن ننگ بحث لرندن عبارت بولبدی شونی ذکر ادی و ینا شوننگ اوذنی اراده ادی استعاره مکنیه بولیار. مشبه به بولغن کاروان ننگ لوازمی ثی بولغن «مطایا» و «بطاح» و «أعناق» بولرنی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی. یادا مصنف ننگ شو کلامی «تشبیه تمثیل» بولمق لغادا احتمالی باردر. چونکه مصنف بلاغتنگ بحث لرننگ حال لرنی چٰقّن گدگوجی کاروان لرغا منگذدیارگدمک لکدا مشبه به اچن غویلنن لفظ لری مشبه اچن استعمال ادی استعاره تمثیلیه بولدی ولی احادیث که مشبه ننگ مناسبی و ملایمی بولدی اوننگ ذکری «تجرید» بولیار.
| و أمَّا الأخْذُ و الانْتِهَابُ فَأمْرٌ يَرْتَاحُ بِه اللَبِيْبُ، فَلِلْأرْضِ مِنْ كَأسِ الكِرَامِ نَصِيْبُ |
ترجمه
(أما الأخذ و الانتهاب) اما اول آلمق و استفاده ادمک (فأمر) بر ایش در (یرتاح) خوش بولر (له) شول ایش اچن (اللبیب) کامل عقلی آدم (فللارض) پس شیله بولثا یر اچن بولغوجی در (من کأس الکرام) سخی لرنگ چانغندن (نصیب) پای.
فائده
مصنف اوذ نفس نی سخی لرغا منگذدی پیدا برمک دا، «مطول» نی چانق غا منگذدی نفع بریان ذاد دن دولی بولمق دا، «منتحل» لری یرگا منگذدی نفع بریان ذاد دن آذٰجق مقدار آلمق دا. مشبه به لری ذکر ادب مشبه لری اراده ادی استعاره مصرحه بولدی.
یادا مصنف ننگ شو کلامی استعاره تمثیلیه بولمغی دا دوغری در. مصنف اوذی ننگ اولردن اُثّم بولب اولر موندن پث بولب موننگ کب لرندن آذجق استفاده ادیان حال لرنی، اِچگوجی لرنگ چانق لرندن یرا دوکلب یر اوندن آذجق استفاده ادب دورٰن یٰغدی لرنا منگذدی، مشبه به گا آیدلیان عبارت لری مشبه اچن آیدی استعاره مصرحه تمثیلیه بولدی.
| و كَيْفَ يُنْهَرُ عَنِ الأنْهَارِ السَّائِلُوْنَ، و لِمِثْلِ هَذا فَلْیَعْمَلِ العَامِلُوْنَ |
ترجمه
(و کیف یُنهَرُ) و ناهیلّی غیطرلر (عن الأنهار) اولقان آقر لردن (السائلون) طلب ادگوجی لری (و لمثل هذا) و شو آلمقلق و استفاده لنمق لغنگ مثلی اچن (فلیعمل العاملون) بث ایشلیگوجی لر ایشلثن لر.
فائده
«مطول» کان علم لری جمع ادیان کتاب بولنثٰنگ، «مطول» نی کان نهر لرگا منگذدی نفع لری عمومی بولمق دا، مشبه به نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی استعاره مصرحه بولدی و «منتحل» لری «سائل» لرغا منگذدی پیدالنمق دا، مشبه به نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی استعاره مصرحه بولدی.
| ثُمَّ مَا زَادَتْهُمْ مُدَافَعَتِي إلَّا شَغَفاً و غَرَاماً و ظَمَأً فِي هَوَاجِرِ الطَّلَبِ و أُوَاماً |
ترجمه
(ثم) اوندن ثونگرا (ما زادتهم) شول شرحی مختصر اد دیب اثلیگوجی لرا آردّرمدی (مدافعتی) اثلک لرنی ادمثذلک بلن دفاع ادمگیم (إلّا شَغَفاً) مگر غتی هواث ادمک نی آردّردی (و غراماً) اثلک لرنا حریص بولمق نی آردّردی (وظَمَأ) ثوثٰمٰق لرنی آردّردی (فی هواجر الطلب) شول اثلمک لرننگ گن اورطانندا (و أُواما) ثوثمق لرننگ غذغن نی آردّری.
فائده
مصنف اوذی ننگ دفاع ادمک نی باب مفاعلة دن گترمگندا اشارت بار در سؤال لر تکرار بولب اعراض لردا تکرار بولیان لغنا. مصنف اولرداکی رغبت نی ثوثٰمق لغا منگذدی میل ادمک دا، مشبه به بولغن «ظمأ» نی ذکر ادب مشبه بولغن «رغبت» نی اراده ادی استعاره مصرحه بولدی.
«هواجر»، «هاجرة» ننگ جمعی در. «هاجرة» دیانی ثُیر گُن اورطان در، غذغن انگکی گُیشلنن وقتی. «هواجر» ننگ طلب غا اضافه ثی «اضافة المشبه به الی المشبه» در، «فی الطلب کالهواجر» یعنی نفس گا چَتِن بولمق دا گن اورطان لر یالی بولغن طلب دیدگی بولیار. یادا مصنف «طلب» نی طومث ننگ گن لرنا منگذدیار اوذی ننگ دفع نی اثلنمک دا، مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی، مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن غذغن گن اورطان لری مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی. مصنف شو یردا «ظمأ» دن و «أُوَام» دن لازمی معنالرنی اراده ادی یعنی میل ادمک و محبت ادمک دیدگی در.
| فَانْتَصَبْتُ لِشَرْحِ الكِتَابِ عَلَىٰ وَفْقِ مُقْتَرَحِهِمْ ثَانِياً و لِعِنَانِ العِنَايَةِ نَحْوَ اخْتِصَارِ الأوَّلِ ثَانِياً |
ترجمه
(فانتصبت) اُوثٰم من غالدم و شروع ادم (لشرح الکتاب) شول تلخیص غا شرح یٰذمق اچن غالمق لغی غالدم صفت اول غالمق لغی که (علی وفق مقترحهم) اولرنگ اوذ اثلگلرنا برابر بولغن صفت اول غالمق لغی که (ثانیا) اکلنجی کرت بولغن (و لعنان العنایة) و صفت اول غالمق لغی که قصدنگ اُویٰنی اچن (نحو اختصار الأول) دثلابقی شرح نی غیثغلدمق دن یٰنگا (ثانیا) اَوِر گوجی بولغن.
فائده
«عنایة» دیانی بر ذادغا بتر اهمیت برمک در. مصنف شو «عنایة» نی بر آط غا منگذدی مقصدغا یترمک دا، مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی، آط ننگ لازمی ثی بولغن اُویٰنی قصد اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی. اکلنجی «ثانیاً» اولقی «ثانیاً» غا معطوف در و حذف بولن مصدر اچن صفت در مثل اولقی «ثانیا» یالی «ای: انتصبت انتصابا ثانیا، و انتصابا ای: صارفا عنان القصد».
«صرف» حقیقت دا مصنف غا ثویلملی چونکه قصدنی اوریان مصنف در بوطادا مصنف ننگ صفتی بولغن انتصاب غا ثویلدی مجاز مرسل بولدی.
| مَعَ جُمُوْدِ القَرِيْحَةِ بِصِرِّ البَلِيَّاتِ و خُمُوْدِ الفِطْنَةِ بِصَرْصَرِ النَّكَبَاتِ |
ترجمه
(مع جمود القریحة) طبیعتنگ دونگمغی بلن همراه (بِصِرِّ البَلیّات) غَتی دونگق یالی بولغن بلاءلر بلن (و خُمود الفطنة) زیرک لگنگ ثونمگی بلن همراه (بصرصر النکبات) بتر غتی اوثن یَل یالی بولغن.
فائده
مصنف اوذی ننگ طبیعت نی ثوغا منگذدی دیرلک اچن سبب بولمق دا. مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی «جمود» ثو ننگ لازمی ثی در موننگ ذکری تخییلیه بولدی. «صرّ» ننگ «بلیّات» غا اضافه ثی «اضافة المشبه به الی المشبه» در یعنی غَتی دونگق یالی بولغن بلاءلر دیدگی در. مصنف اوذی ننگ فهم و شعورنی اودغا منگذدی فقط اوذنا خاصلنن اثر بولمق دا. مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی، اود ننگ لازمی ثی بولغن ثونمک لگی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی. «صرصر» ننگ «نکبات» غا اضافه ثی «اضافة المشبه به الی المشبه» در، بتر گیجلی اوثن یل یالی بولغن مصیبت لر دیدگی در.
| و تَرَامِى البُلْدَانِ بِي و الأقْطَارِ و نُبُوِّ الأوْطَانِ عَنِّي و الأوْطَارِ |
ترجمه
(و ترامی البلدان) شهرلرنگ طشلمق لغی بلن همراه (بِي) منی (و الأقطار) و اولکا لرنگدا طشلمغی بلن همراه (و نُبُوِّ الأوْطَانِ) و وطن لرنگ دا داش بولمغی بلن همراه (عنّی) مندن (و الأوطار) و حاجت لرنگ دا دٰش بولمغی بلن همراه.
فائده
مصنف شهرلری و اولکالری اوق آدغوجی آدم غا منگذدی اوذندن دٰش غا اوقلمق دا. مشبه بولغن «بلدان» بلن «أقطارنی» ذکر ادی و شو اکی ثنی اراده ادی استعاره مکنیه بولدی. اوق آدغوجی ننگ لازمی ثی بولغن «ترامی» نی شو اکی ثی اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی. مصنف حاجت نی دوست غا منگذدی آرزو ادلمک دا. مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی، مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن «نُبُوّ» نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی.
| حَتَّىٰ طَفِقْتُ أجُوْبُ كُلَّ أغْبَرَ قَاتِمِ الأرْجَاءِ، و أُحَرِّرُ كُلَّ سَطْرٍ مِنْهُ فِي شَطْرٍ مِنَ الغَبْرَاءِ |
ترجمه
(حتی طفقت) من آیلنیان چام منی طٰشلٰمق لغی بلن همراه (أجُوبُ) کثیان بولب (کُلَّ أغْبَرَ) هر بر طوذن لی یرلری صفت طوذٰن لی یوردلری که (قَاتِمَ الأرْجَاء) غِرا لری غَرٰنگقِریب دُرٰن (وَأُحَرِّرُ) و یٰذیان بولب (کُلَّ سَطْرٍ) هر بر سطر نی (منه) شو مختصر دن (فی شطر) بر بولک دا (من الغبراء) طوذن لی یورد لردن.
فائده
مصنف آیدیار مننگ شو یٰغدی لرم بو ایلات دن اول ایلات غا گوچب هیچ بر یردا مکان تُتمانی بولب یورشم گویا شو ذِیرِن گوجی شاعرنگ حالی یالی بولب آیلندی
| فَيَوْماً بِجُزْوَىٰ و يَوْماً بِالعَقِيْقِ و بِالعُذَيْبِ يَوْماً و يَوماً بِالخُلَيْصَاءِ ثُمَّ لَمَّا وُفِّقْتُ بِعَوْنِ اللهِ تَعَالىٰ و تَأیِیْدِهِ لِلْإتْمَامِ و قَوَّضْتُ عَنْهُ خِيَامَهُ بِالاخْتِتَامِ |
ترجمه
(یوما) بر گندا بولیان (بِجُزْوَی) عربستان ننگ دهناء دیان کویرننگ جُزویٰ آدلی مکانندا (و یوما) و ینا بر گن دا بولیان (بالعقیق) حجازننگ عقیق آدلی اُویندا و چوکاگندا (و بالعُذَیْبِ) و عراق ننگ عذیب آدلی مکانندا بولیان (یوما) بر گندا (و یوما) و ینا بر گندا بولیان (بالخُلَیْصَاء) عراق ننگ خلیصاء آدلی یوردندا (و لمّا وُفِّقْتُ) من توفیق برلن زمانم دا (بعون الله) الله تعالی ننگ کمک برمگی بلن (للإتمام) شو مختصر شرحی تمام ادمک لک اچن (و قَوَّضتُ) من ثوکدم و آیردم (عنه) مختصر بولغن شرح دن (خیام الاختتام) ثونگلمق لغنگ چادرلرنی.
فائده
مصنف «إزالة» نی «تقویض» غا منگذدی یوق بولمق دا. مشبه به نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی استعاره مصرحه اصلیه بولدی، «تقویض» دن «قَوَّضتُ» چقردی استعاره مصرحه تبعیه بولدی. یادا مجاز مرسل تبعی دیمک دا بولر، بو صورتدا «ذکر الملزوم ارادة اللازم» بولیار چونکه ثوکمک لک آیرمق لغی لازم تُتیان در. «تقویض» نی ذکر ادب «إزالة» نی اراده ادمگی مجاز مرسل اصلی بولیار، تقویض دن «قوّضتُ» چقرمق مجاز مرسل تبعی بولیار.
اوندن ثونگرا مصنف اوذندن «عنه» ننگ ضمیری عبارت بولغن مختصر شرح نی چادر دا گیذلنن گلن گا منگذدی ناظرلر گوذندن گیذلی بولمق لقدا. مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی، مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن «خیام» نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی و «تقویض» نی ذکر ادمگی ترشیح بولدی.
| بَعْدَ مَا كَشَفْتُ عَنْ وُجُوْهِ خَرَائِدِه اللِّثَامَ و وَضَعْتُ كُنُوْزَ فَرَائِدِه عَلَىٰ طَرَفِ الثُّمَامِ |
ترجمه
(بعد ما کشفت) من آچمق لغم دن ثونگرا آیردم (عن وجوه خرائده) شو شرح نگ آودن خاتون لرننگ یذلرندن (اللِّثام) یٰشمق نی (و وضعتُ) و من غویمق لغم دن ثونگرا آیردم (کنوز فرائده) شو شرح ننگ ایشرلن قیمت بهاء گوهر لرنی (علی طرف الثُّمام) آلمق لق آسان بولغن طرف غا.
فائده
«خرائد»، «خریدة» ننگ جمعی در، «خریدة» معناثی گورنک لی خاتون در. مصنف شو شرح ننگ مسائل لرنی گورنک لی آوٰدٰن خاتون لرغا منگذدیار گورگوجی لر اچن مرغوب بولمق دا. مشبه به نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی استعاره مصرحه بولدی، وجوه و لِثام ثابت ادمک ترشیح بولدی.
«کنوز»، «کنز» ننگ جمعی در، معناثی ایشرلن خزینه در. «فرائد»، «فریدة» ننگ جمعی در، «فریدة» ننگ معناثی بتر بهالی گوهر در. «کنوز» ننگ «فرائد» غا اضافه ثی «اضافة الصفة الی الموصوف» در یعنی «فرائد المکنوزة». شول شرح ننگ قیمت بهالی ایشرلن گوهرلری دیدگی در. مصنف شو شرح ننگ دقیق بولغن مسائل لرنی قیمت بهالی ایشرلن گوهر لرگا منگذدی آنگثادلق بلن اَلَا گلمذلک دا؛ مشبه به نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی استعاره مصرحه بولدی.
«ثُمام»، «ثمامة» ننگ جمعی در، «ثمامة» معناثی خرماننگ یٰفرٰغنا منگذش یٰفرق بر عجیز اوت در اوننگ یِغمٰثی بتر آنگثاد در چونکه اول اوت همه خلقنگ ال یترندا در. مصنف ننگ هم بو شرحی ثمام حدّندا و شوننگ طریقه ثندا بولثا مونی هم فهم ادمک و دُشنمک همه کشی گا آسان در. مصنف ننگ موندن مرادی آنگثاد یٰذدم دیمک در یعنی «ذکر الملزوم و ارادة اللازم».
یادا تشبیه تمثیل در؛ مصنف غین مسائل لری آنگثادلادب همه کشی دُشِنر یالی ینگل عبارت لر بلن یٰذب ایل گا یٰیرٰدمق لغنی ایشرلن قیمت بها گوهر لری «ثمامه» لر طرفندا جایلاب همه کشی آلامٰلی ادب غویمق لغنا منگذدی؛ مشبه به اچن غویلنن لفظ لری مشبه اچن استعمال ادی استعاره مصرحه تمثیلیه بولدی.
| سَعِدَ الزَّمَانُ و سَاعَدَ الإقْبَالُ و دَنَا المُنَىٰ و أجَابَتِ الآمَالُ |
ترجمه
(سَعِد الزمانُ) زمان بختلی بولدی (و ساعد الإقبال) و اقبال کمک لشدی (و دنا المنی) و اثلک لر یٰقینلٰدی (و أجابت الآمال) و امیدلر آیدٰنم ادی.
فائده
«سعد» ننگ جمله ثی «لَمَّا وفقت» ننگ جوابی در. «سعد» ننگ «زمان» غا اسنادی مجاز عقلی، ای: «سعدتُ فی زمانی» من اوذ زمانم دا خوشبخت بولدم دیدگی در. یادا مضاف حذف ادلن در ای: «سعد اهل الزمان» یعنی زمان ننگ آدم لری خوشبخت بولدی دیدگی در. یادا مصنف اوذندا خیر و برکت ظاهر بولغن زمانی خداینگ بُیرق لرنی بترب و بنده لرنگ حق لرنی ادا ادب دُرٰن بر غوی آدم غا منگذدی اوذنی اثلنمک دا؛ مشبه بولغن زمانی ذکر ادب زمانی اراده ادی استعاره مکنیه بولیار. مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن سعادت نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی.
«ساعَدَ» ننگ «إقبال» غا اسنادی مجاز عقلی در؛ حقیقی فاعلی «الناس» در، ای: «ساعَدَ النَّاسُ بِإقْبَالِهِمْ عَلَیَّ» یعنی آدم لر کمک لشدی لر اوذلرننگ مٰنگا غرشی بٰقمغی بلن دیدگی در؛ چونکه آدم لر ادیان ایشنگدن استقبال ادثا شول ایش ثٰنگا آسان بولیار اگر آدم لر یُذ اَوِرثا اوندا اول ایش غتی دشوار بولیار. یادا مضاف حذف ادلن در ای: «ساعد اهل الاقبال» یعنی اقبال اهلی کمک لشدی دیدگی در. یادا مصنف «اقبال» نی ایل گا پیدا برب دُرٰن بر غوی آدم غا منگذدی اوذندن منفعت آلنمٰغندا و غوی گورلمک لگندا؛ مشبه بولغن اقبال نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی استعاره مکنیه بولدی، مشبه به بولغن شخص نافع ننگ لازمی ثی بولغن مساعدت نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی.
«دنا المنی» ننگ اسنادی استعاره در. مصنف اوذ مطلوب لرنی بر معشوقه بولغن خاتون غا منگذدی اوذنا آرزو ادلمگندا؛ مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی، مشبه به ننگ لازمی ثی «دنو» نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی. یادا مضاف حذف ادلن در ای: «دنا زمان المنی» یعنی مطلوب لرنگ حاصل بولجق زمانی یٰقینلٰدی دیدگی در بو صورت دا مجاز مرسل بولیاندر.
«و أجابت» ننگ «آمال» غا اسنادی مجاز عقلی در، حقیقی فاعلی الله در ای: «أجابنی الله فی آمالی» یعنی الله تعالی آیدٰنم نی ادی امید ادیان ذادلرم حقدا دیدگی در. یادا مصنف اوذی ننگ امید ادیان ذادلرنی دلگچی ننگ دلگ نی بترب دُرٰن آدم غا منگذدی پیدا برمگدا؛ مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی، مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن «إجابت» نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی.
| و تَبَسَّمَ فِي وَجْهِ رَجَائِي المَطالِبُ بِأنْ تَوَجَّهَتْ تِلْقَاءَ مَدْيَنَ المَآرِبُ حَضْرَةِ مَنْ أنَامَ الأنَامَ فِي ظِلِّ الأمَانِ و أفَاضَ عَلَيْهِمْ سِجَالَ العَدْلِ و الإحْسَانِ |
ترجمه
(و تَبَسَّمَ) و یلجٰردی (فی وجه رَجائی) مننگ امیدمنگ یذندا (المَطَالبُ) مطلب لر یلجٰردی (بِأنْ توجهت) یُذلنمک لگی سببلی (تلقاء مدین) مدین طرفنا (المآرب) حاجت لر (حضرت مَنْ) اول بر پادشاه ننگ طرفنا، صفت اول پادشاهی که (أنام الأنام) خلق لری اوقلٰدب دی (فی ظل الأمان) امنیت ننگ کولگاثندا، صفت اول پادشاهی که (و أفاضَ) و غویبدی (علیهم) شول خلق لر اوذا (سجال العدل) عدالت غَوا لرنی (و الإحسان) و سخاوت غَوا لرنی.
فائده
«تبسم» ننگ جمله ثی «سعد» ننگ جمله ثنا معطوف در. «تبسم» ننگ فاعلی «المطالب» در. مصنف «مطالب» نی بر برم ایَثی بولغن مهربان و دلگچی نی گُلر یذ بلن غرشی آلیان هٰمرٰق انسان غا منگذدی خوش ادمک لک دا؛ مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی. مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن «تبسم» نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی.
و مصنف «رجاء» نی انسان طالب غا منگذدی خوش لغا یتشمک دا؛ مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی. مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن «وجه» نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی.
«مدین» اصلدا شعیب علیه السلامنگ اوباثننگ آدی در. «مَدْیَن» نی «موضع اجتماع المطالب» معناثنا تأویل ادلن دن ثونگرا «جانی بک خان» اچن عاریت آلندی؛ یعنی «جانی بک خان»نی «مدین» گا منگذدی مقصد لر حاصل بولمق لق اچن جای بولمق لقدا؛ مشبه به نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی استعاره مصرحه بولدی. مصنف اوذی ننگ حاجت لرنی غَچٰق بولغن آٰو لرغا منگذدی آنگثادلق بلن اَلگا گلمذلک دا؛ مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی استعاره مکنیه بولدی. مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن «توجه» نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی.
«حضرت» اصل دا «مکان الحضور» در ثونگرا مجازلق یُذندن پادشاه غا آیدلدی «إطلاق المحل علی الحال» طریقندا چونکه پادشاه ننگ اوذ ذاتی حاجت لر حاصل بولمق لق اچن مکان در. مصنف امنیت نی بیک باغ غا منگذدی اوذی ننگ اَتَگندا راحتلق چکلمک دا؛ مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی. مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن «ظل» نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی. یادا «ظل» مجاز مرسل در «إطلاق الملزوم ارادة اللازم» طریقندا، چونکه عادتدا کولگا ننگ لازم تُتیان ذادی راحت چلق در.
مصنف «عدالت» و «إحسان» نی ثوغا منگذدی اوذی بلن دیرلک بولمق دا؛ مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی. مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن «سجال» نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی.
«إفاضة» نی ذکر ادمک ترشیح بولدی. یادا «سجال العدل» ننگ اضافه ثی «اضافة المشبه به إلی المشبه» در یعنی اوذی ننگ نفعی عام بولمق دا غاوالر یالی بولغن عدالت و إحسان دیدگی در؛ بو صورتدا «أفاض» دا استعاره تبعیه بار در چونکه مصنف «إظهار» نی «إفاضة» غا منگذدی کامل پورما بلن بلمک دا؛ مشبه به نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی استعاره مصرحه اصلیه بولدی. «إفاضة» دن «أفاض» دیگن فعل چقردی استعاره مصرحه تبعیه بولدی. یادا مصنف پادشاه اوذی ننگ رعیت لرنا عدالت ادب کوب احسان لر قِلب دُرٰن یٰغدٰی لرنی اوذندن کان ثولر غُیلب خلق لری غاندٰرب دُرٰن اولٰقان غَوالرغا منگذدی؛ مشبه به دا آیدلیان عبارت لری مشبه دا استعمال ادی استعاره تمثیلیه بولدی.
| و رَدَّ بِسِيَاسَتِهِ الغِرَارَ إلَىٰ الأجْفَانِ و سَدَّ بِهَيْبَتِهِ دُوْنَ يَأجُوْجَ الفِتْنَةِ طُرُقَ العُدْوَانِ |
ترجمه
(و رَدَّ) و غَیطرب دی (بِسیاسَتِه) اوذی ننگ اوغر بلن لگی بلن (الغِرار) اوقینی (إلی الأجفان) گوذنگ غابٰق لرنا (و سدّ) و باغلٰدی (بهیبته) اوذی ننگ هیبتی بلن (دون یأجوج الفتنة) یأجوج یالی فتنه ننگ اَوِندا (طُرُق العدوان) ستم لک یول لرنی.
فائده
«رد الغرار إلی الأجفان» امن و آسایش کان بولمغندن کنایه در.
«غرار» معناثی اوقی در. «جفان»، «جفن» ننگ جمعی در. «جفن» معناثی گوذی اتکدن و یوقردن غاباب دُرٰن دَری در. و «غرار» نی قلچ ننگ تیغنا و «جفن» نی قلچ غیننا آیدلیان در شو معنالری اراده ادمک دا دوغری در؛ یعنی «جانی بک خان» فتنه ننگ اودی یٰنب ثیرلٰن قلچ لری، فتنه اودنی ثوندرب قلچ لری غین لرنا ثوقدی دیدگی در. بو صورتدا «غرار» بلن «أجفان» دا ایهام بار در. یادا مصنف اوذ زماننداکی ظالم لری یأجوج گا منگذدی فساد ادمک دا، مشبه به نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی استعاره مصرحه بولدی.
| و أعَادَ رَمِيْمَ الفَضَائِلِ و الكَمَالَاتِ مَنْشُوْراً و وَقَّعَ بِأقلامِ الحُظَيَّاتِ عَلَىٰ صَحَائِفِ الصَّفَائِحِ لِنُصْرَةِ الإسْلَامِ مَنْثُوْراً |
ترجمه
(و أعاد) و غیطٰلٰدی (رَمیمَ الفضائل) فضیلت لرنگ چُیریان ثُنک لرنی (و الکمالات) و کامل لغنگ چیریان ثنک لرنی (منشورا) جان گیرب دیرَلَن حالندا شول ثُنک لر (و وَقَّعَ) چذدی و اثر غویدی (بأقلام الحُظیّات) قلم لر یالی بولغن کچجک نیزه لر بلن (علی صحائف الصفائح) کاغذلر یالی بولغن اینلی قلج لرغا (لنصرة الإسلام) دین اسلام غا کمک برمک جهتلی (منثورا) پتراب کان اثر لر غویان حالندا شول نیزه لر.
فائده
مصنف فضائل و کمالات لری اولب گیدن آدم لرغا منگذدی آیرلب مضمحل بولمق دا، مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی استعاره مکنیه بولدی، مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن چیرک ثنک لری مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی، مشبه به ننگ ملایمی و مناسبی بولغن منشور نی ذکر ادی استعاره ترشیحیه بولدی.
مصنف کتابت نی «تأثیر» معناثندا بولغن «توقیع» غا منگذدی علامت بولمق دا، مشبه به نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی استعاره مصرحه اصلیه بولدی. «توقیع» دن «وقع» نی چقردی استعاره مصرحه تبعیه بولدی. مشبه به ننگ ملایمی و مناسبی بولغن «منثور» نی ذکر ادی استعاره ترشیحیه بولدی.
«أقلام» ننگ «حظیات» غا اضافه ثی، اضافة المشبه به الی المشبه در. «حُظَیَّات»، «حُظیَّة» ننگ جمعی در. «حظیة» صیغه مصغر در معناثی کچجک نیزه دیدگی در. «صفائح»، «صفیحة» ننگ جمعی در، «صفیحة» معناثی ایلّی قلچ در. «صحائف»، «صحیفة» ننگ جمعی در، «صحیفه» معناثی کاغذ در. «صحائف» ننگ «صفائح» دن یٰنگا اضافه ثی اضافة المشبه به الی المشبه در.
| و هُوَ السُّلْطَانُ الأعْظَمُ، مَالِکُ رِقَابِ الأُمَمِ، مَلَاذُ سَلاطِيْنِ العَرَبِ و العَجَمِ، مَلْجَأُ صَنَادِيْدِ مُلُوْکِ العَالَمِ، ظِلُّ اللهِ عَلَىٰ بَرِيَّتِهِ و خَلِيْفَتُهُ فِيْ خَلِيْقَتِهِ، حَافِظُ البِلَادِ، نَاصِرُ العِبَادِ، مَاحِي ظُلَمِ الظُّلْمِ و العِنَادِ، رَافِعُ مَنَارِ الشَّرِيْعَةِ النَّبَوِيَّةِ |
ترجمه
(و هو) شول غوی ایشلری ادگوجی آدم (السلطانُ الأعظمُ) اولٰقان پادشاه در (مالکُ رقاب الأمم) امت لرنگ بوین لرننگ ایَثی در (ملاذ سلاطین العرب و العجم) عربنگ و عجمنگ پادشاه لرننگ غَلاثی در (مَلْجَأُ صَنَادِیْدِ مُلُوکِ العَالَمِ) جهاننگ پادشاه لرننگ باطر بٰشدٰق لرننگ غَچب آطیان یری در (ظل الله) الله تعالی ننگ کولگاثی در (علی بریته) اوذی ننگ مخلوقی اوذا (و خلیفته) و الله تعالی ننگ خلیفه ثی در (فی خلیقته) اوذی ننگ مخلوقندا (حافظ البلاد) شهرلری ثٰقلی غوجی در (و ناصر العباد) و بنده لرگا کمک برگوجی در (ماحی ظُلَمِ الظُلْمِ و العناد) و جبر ستم ننگ غَرٰنقی لق لرنی و جدل نی آیرغوجی در (رافع منار الشریعة) شریعت ننگ مناره لرنی غَلدر غوجی در صفت اول شریعتی که (النبویّة) پیغمبر علیه الصلاة و السلام غا نسبت برلن.
فائده
«أمم»، «أمت» ننگ جمعی در، «أمت» معناثی جماعت در یعنی لفظی مفرد معناثی جمع در. «صنادید»، «صندید» ننگ جمعی در، «صندید» معناثی «السید الشجاع» یعنی باطر بٰشدٰق دیدگی در. مصنف «جانی بک خان» نی کولگا گا منگذدی اوذنا پناه گترلمک دا، مشبه به نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی استعاره مصرحه بولدی.
«ظلم الظلم»، اوّلقی کلمه ثی «ظلمة» ننگ جمعی در غَرٰنقی لق معناثندا در، اکلنجی کلمه ثی مفرد در خلقنگ حقنا تجاوز ادمک معناثندا در. موننگ اضافه ثی اضافة المشبه به الی المشبه در یعنی غَرٰنقی لق لر یالی بولغن ظلم و ستم نی آیرغوجی دیدگی در. یادا مصنف ظلم و ستم نی گیجا گا منگذدی طبیعت تنفّر ادمک دا، مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن «ظلمة» لرنی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی. محو ننگ ذکری ترشیح بولدی.
«منار»، «منارة» نگ جمعی در، «منارة» معناثی بیک دِنگ در، موننگ «الشریعة» غا اضافه ثی اضافة المشبه به الی المشبه در یعنی کمال ظهوردا مناره لر یالی بولغن شریعت دیدگی در. یادا مصنف شریعت نی بر مسجدگا منگذدی جامع الافراد بولمق دا، مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی. مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن مناره لری مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی. رافع نی ذکر ادمگی ترشیح بولدی.
یادا «منار» مجاز مرسل در یعنی ذکر الملزوم و ارادة اللازم در چونکه بر شیءننگ مناره لرنی غَلدرمق لغی شول شیءنی ظاهر ادمک نی لازم تُتیان در. یادا مصنف شریعت ننگ دلیل لرنی مناره لرغا منگذدی ظاهر بولمق دا، مشبه به نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی استعاره مصرحه بولدی.
| نَاصِبُ رَايَاتِ العُلُوْمِ الدِّيْنِيَّةِ، خَافِضُ جَنَاحِ الرَّحْمَةِ لِأهْلِ الحَقِّ و اليَقِيْنِ، مَادُّ سُرَادِقِ الأمْنِ بِالنَّصْرِ العَزِيْزِ و الفَتْحِ المُبِيْنِ |
ترجمه
(ناصب رَایات العُلُومِ) علم لرننگ بٰیدٰق لرنی تِکگوجی در صفت اول علم لری که (الدینیة) دین اسلام غا نسبت برلن (خافض جناح الرحمة) رحمت غانٰت نی گرگوجی در (لأهل الحق و الیقین) حق ننگ اهلی اچن و یقین ننگ اهلی اچن (مادّ) یٰذغوجی در (سرادق الأمن) امنیت چادرنی (بالنصر العزیز) اُثَّم بولغن کمک بلن (و الفتح المبین) آشکار بولغن فتح بلن.
فائده
«رایات»، «رایة» ننگ جمعی در. «رایة» بٰیدٰق معناثندا در، علوم غا اضافه ثی اضافة المشبه به الی المشبه در یعنی بٰیدٰق لر یالی بولغن بهجه لی علم لر دیدگی در. یادا مصنف علوم دینی لری اولٰقان غُوشن غا منگذدی مقصود حاصل بولمق دا، مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن رایات نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی. «ناصب» ننگ ذکری ترشیح بولدی.
مصنف جانی بک خانی که خافض ننگ ضمیری شوندن عبارت بولدی شونی اوذی ننگ چاغالرنا غانٰتی نی گرب دُرٰن غوش غا منگذدی شفقت ایَثی بولمق دا، مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی. مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن جناح نی ذکر ادی تخییلیه بولدی. خفض نی ذکر ادمک ترشیحیه بولدی.
«حق» ننگ معناثی واقع غا مطابق بولغن کلام یا اعتقاد در، ها جازم بولثن ها غیر جازم اما «یقین» معناثی واقع غا مطابق بولغن و دلیل اُثتندن طفلن جازم اعتقاد در. شونگا گورا موننگ عطفی عطف الخاص علی العام در.
«سرادق» معناثی گُننگ غذغن نی غیطرمق اچن اوینگ ساحتی ننگ اثتندن غورلیان چادر در. «امن» گا اضافه ثی اضافة المشبه به الی المشبه در یعنی ضرری دفع ادمک دا چادر یالی بولغن امنیت دیدگی در. یادا مصنف امنیت نی بر اوی گا منگذدی حفاظت دا و ضرری دفع ادمک دا، مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی، مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن «سرادق» نی ذکر ادی تخییلیه بولدی و «ماد» نی ذکر ادمک ترشیح بولدی.
| كَهْفُ الأنَامِ مَلَاذُ الخَلْقِ قَاطِبَةً ظِلُّ الإلٰهِ جَلالُ الحَقِّ و الدِّيْنِ، أبُو المُظَفَّرِ السُّلطانُ محمود جاني بک خان |
ترجمه
(کهفُ الأنام) آدم لرنگ غَچب آطیان غٰوٰغی در (مَلاذُ الخلق) مخلوقنگ غلاثی در (قاطبة) همه ثی ننگ (ظل الإله) معبود بحق تعالی ننگ کولگاثی در (جلال الحق) حقی اولٰلدغوجی در (و الدین) دینی اولٰلدغوجی در (أبو المُظَفَّر) کنیتی أبو المظفر در (السلطان محمود) آدی محمود پادشاه در (جانب بک خان) لقبی جانی بک خان در.
فائده
«کهف» معناثی داغ لردا وحشی لرنگ گیذلنیان غٰوٰغی در. مصنف، جانی بک خانی غٰوٰغا منگذدی اوذنا غَچب آتلمق دا، مشبه به نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی استعاره مصرحه بولدی.
«قاطبةً»، «جمیعاً» معناثندا در، «خلق» ننگ تأکیدی در. مصنف پادشاه نی کولگاگا منگذدی ضرری دفع ادمک اچن اوذنا غچب آتلمق دا، مشبه به نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی استعاره مصرحه بولدی.
«جلال الحق و الدین»، «زید عدل» ننگ قبیله ثندن در یعنی شول پادشاه سببلی حق و دین آدم لرنگ قلبندا اولٰقان آیلٰندرلن در. اما پادشاه بولمثا بو اکی ثی خلقنگ نظرندا حقیر در اُول جهت دن پادشاه حقی و دینی اولٰلدغوجی بولیار.
| خَلَّدَ اللهُ سُرَادِقَ عَظَمَتِهِ و جَلَالِهِ و أدَامَ رِوَا نَعِيْمِ الآمَالِ مِنْ سِجَالِ إفْضَالِهِ |
ترجمه
(خلّد الله) طنگری تعالی همیشه برقرار ادثن (سُرادق عظمته و جلاله) جانی بک خان ننگ اولی لغننگ و بلندلگننگ چادرنی (و أدام) و الله تعالی همیشه پایدار ادثن (روا نعیم الآمال) امید ایالرننگ هُذیرلنمک ننگ غانمق نی (من سجال إفضاله) اوذی ننگ برم و بخشش غَوالرندن.
فائده
مصنف، جانی بک خان ننگ اولی لغنی بر پادشاه غا منگذدی غورقذمق دا، مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن «سرادق» نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی و جلاله ننگ عطفی عطف ترادف در.
«رِوَا» اوّلی راء مکسوره و آخری الف مقصوره بلن غانمق معناثندا در و کلمه «نعیم»، «تنعم» معناثندا در. مصنف «تنعم» نی یعنی بولچلق دا یاشٰمق نی بر زراعت غا یا انسان غا منگذدی ثوغا احتیاجی بولمق دا، مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی. مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن «روا» نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی و «سجال» نی ذکر ادی ترشیح بولدی.
مصنف «إفضال» نی ثوغا منگذدی دیرلدمک دا، مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی. «سجال» نی «إفضال» اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی. «روا» ننگ «نعیم» غا اضافه ثی و «سجال» ننگ «إفضال» غا اضافه ثی، اضافة المشبه به الی المشبه هم بولمغی دوغری در، بو صورت دا موننگ معناثی امید ایا لرننگ غوالر یالی برم دن غانمق لق یالی بولن هذیر لری دیدگی در.
اما «رَوَاءَ» اوّلندا راء مفتوحه و آخرندا الف ممدوده بلن ثُیجی ثو معناثندا در. اما «رُوَاءَ» اوّلندا راء مضمومه و آخرندا الف ممدوده بلن آوٰدٰن یُذ معناثندا در. بو اکی صورت دا رواء ننگ نعیم غا اضافه ثی اضافة المشبه به الی المشبه در یعنی الله تعالی امید ایا لرننگ ثُیجی ثو یالی بولغن هُذیر لرنی یادا آودن یذ یالی بولغن هذیر لرنی دایم ادثن غٰوٰلر یالی بولغن برم دن دیدگی در.
| فَحَاوَلْتُ بِهَذا الكِتَابِ التَّشَبُّثَ بِأذْيَالِ الإقْبَالِ و الاسْتِظْلَالَ بِظَلَالِ الرَّأفَةِ و الإفْضَالِ |
ترجمه
(فحاولت) پس من قصد ادم (بهذا الکتاب) شو کتاب بلن (التَشَبُّثَ) یٰبشمق لغنی (بأذیال الإقبال) بخت ننگ ثین لرنا (و الاستظلال) و کولگالنمک لگنی قصد ادم (بظلال الرأفة) مهربانچلق ننگ کولگالری بلن (و الإفضال) و برم و بخشش ننگ کولگالری بلن.
فائده
مصنف، «إقبال» نی آوٰدٰن دون غا منگذدی ثویلیان بولمق دا، مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی، «أذیال» ننگ ذکری تخییلیه بولدی، «تشبث» ننگ ذکری ترشیح بولدی.
مصنف مهربان چلغی و برم نی بر میوه لی آغچ غا منگذدی منفعت برمک دا، مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی استعاره مکنیه بولدی، مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن «ظلال» نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی، مشبه به ننگ مناسبی و ملایمی بولغن «استظلال» نی مشبه اچن ثابت ادی ترشیحیه بولدی.
یادا «ظلال» ننگ «رأفة» گا اضافه ثی اضافة المشبه به الی المشبه در یعنی کولگا یالی پناه گترلیان و راحت گورلیان مهربان چلق دیدگی در.
| فَجَعَلْتُهُ خِدْمَةً لِسِدَّتِهِ الَّتِي هِي مُلْتَثَمُ شِفَاهِ الأقْيَالِ و مُعَوَّلُ رَجَاءِ الآمَالِ و مَثْوَى العَظَمَةِ و الجَلَالِ |
ترجمه
(فجعلته) پس من شو مختصر بولغن شرح نی آیلندردم (خِدْمَةً) ثیلغ و غُولِّق آیلندردم (لسدّته) شول جانی بک خان ننگ ایشگی اچن (الّتی) اول طوری ایشگی که (هی) شول ایشگ (ملتثمُ شِفاهِ الأقیالِ) پادشاه لرنگ دودٰق لرننگ اوغشٰیان جایی در (و معوّل رجاء الآمال) و مطلوب لرنگ امیدلرننگ دٰیٰنیان جایی در (و مثوی العظمة و الجلال) و اولی لغنگ و بلند لگنگ بولیان مکانی در.
فائده
«ملتثم»، «التثام» دن اسم مکان در، «التثام» اوپمک و اوغشٰمٰق معناثندا در. «شفاه»، «شفة» ننگ جمعی در، «شفة» دودق معناثندا در. «أقیال»، «قَیل» ننگ جمعی در، قیل پادشاه معناثندا در.
«آمال»، «أمل» ننگ جمعی در، «أمل» معناثی اصلدا آرزو ادمک بولثادا بو یردا اسم مفعول معناثندا در یعنی آرزو ادلن ذاد دیدگی در. مصنف «آمال» نی بر ذاد گوذّیان آدم لرغا منگذدی انتظار ایَثی بولمق دا، مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی، مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن «رجاء» نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی.
یادا مضاف مقدر در ای «مُعَوَّل رجاء اهل الآمال» یعنی آرزولر اهل لری بولغن آدم لرنگ امید لرننگ دٰیٰنیان جایی دیدگی در، بو صورت دا استعاره یوق در، «أمل» دا اوذ اصلی معناثندا در.
| لا زَالَتْ مَحَطَّ رِحَالِ الأفَاضِلِ و مَلَاذَ أرْبَابِ الفَضَائِلِ و عَوْنَ الإسْلَامِ و غَوْثَ الأنَامِ بِالنَّبِي و آله عَلَيْهِ و عَلَيْهِم أفْضَلُ الصَّلَاةِ و السَّلَامِ |
ترجمه
(لازالت) آیرلمثن شول ایشگ (مَحَطَّ رِحَال الأفاضل) آرتقمچ آدم لرنگ یُک لرننگ دُشیان یری بولب (و ملاذ أرباب الفضائل) و فضیلت ایا لرننگ غَچب گلیان غلاثی بولب (و عون الإسلام) و دین اسلامنگ کمک برگوجی ثی بولب (و غوث الأنام) و آدم اوغلن لرننگ کمک برگوجی ثی بولب (بالنبی) پیغمبر علیه السلام نی وسیله تُتٰن حالمدا شو آیدن ذادلرمی دلیارن (و آله) پیغمبر علیه السلامنگ آل لرنی وسیله تُتٰن حالمدا دلیارن (علیه) شول پیغمبر علیه السلام اوذا بولثن (و علیهم) و ینا شول آل لر اوذا بولثن (أفضل الصلاة) صلوات شریفنگ انگکی غوی ثی (و السلام) و ینا سلامنگ دا انگکی غوی ثی.
فائده
«محطّ»، «حطّ» دن بولغن اسم مکان، منزل معناثندا در. «رِحال»، «رَحْل» ننگ جمعی در، «رحل» یُک معناثندا در. «أفاضل»، «أفضل» ننگ جمعی در، «أفضل» بتر آبرٰیی کان دیدگی در.
«فضائل»، «فضیلت» ننگ جمعی در، «فضیلت» معناثی بلند درجه و اولی مقام دیدگی در. «عون»، «معین» معناثندا بولغن و «غوث»، «مغیث» معناثندا بولغن مصدرلر در. «بالنبی»، مقدر بولغن «اطلب» غا متعلق در. «آل» معناثی و «صلوات» و «سلام» معناثی کتابنگ بٰشندا آیدلدی.
| فَجَاءَ بِحَمْدِ اللهِ كَمَا يُرْوِقُ النَّوَاظِرَ و يَجْلُوْ صُدَاءَ الأذْهَانِ و يُرْهِفُ البَصَائِرَ و يُضِیئُ ألْبَابَ أرْبَابِ البَيَانِ و مِنَ اللهِ التَّوْفِیْقُ و الهِدَايَةُ و عَلَيْهِ التَّوَكُّلُ فِي البِدَايَةِ و النَّهَايَةِ و هُوَ حَسْبِيْ و نِعْمَ الوَكِيْلُ |
ترجمه
(فجاء) پس شو مختصر بولغن شرح گلدی (بحمد الله) الله تعالی ننگ حمدی بلن غارما غَطما بولن حالندا (کما) اول بر ذاد یالی بولب صفت اول ذادیکه (یُرْوِق) گَنگرگدیا و حیرانا غویا (النواظر) کِلّه دا بولغن گوذلری (و یجلو) و آیریا و آغٰرِدیا (صداء الاذهان) ذهن لرنگ و فکرلرنگ پوث لرنی (و یُرْهِفُ) و کثگیرلدیا (البصائر) یُرکدا بولغن گوذلری (و یُضِیئُ) و یٰختِلٰندریا (ألباب أرباب البیان) بیان ایا لرننگ عقل لرنی (و من الله) و الله تعالی دن در (التوفیق) دوغری یولا ثٰلمق (و الهدایة) و حق یولغا ارشاد ادمک (و علیه) و شول الله تعالی اوذا در (التوکل) ایش طبشرمق (بالبدایة) بٰشلٰمق دا (و النهایة) و ینا ثونگلٰمق دا (و هو) و ینا شول الله تعالی (حسبی) مننگ بث بولغوجیم در (و نعم الوکیل) و نابیلا غوی اوذنا ایش طبشرلٰن در.
فائده
«کما یروق» داکی کاف، قران اچن در مثل «کما حضر زید قام عمرو» یعنی حضور بلن قیام اکی ثی مقارن در دیلشی یالی شو شرح ننگ تمام بولمغی بلن خلقنگ حیرانا غالشی مقارن در دیدگی بولیار.
«نواظر»، «ناظرة» ننگ جمعی در، «ناظرة» گوذ معناثندا در. مصنف ذهن لری و فکر لری بها قیمتلی گوهرلرگا منگذدی ایاثنی آدم لر یانندا ارزشلی و اهمیت لی آیلندرمق دا، مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی استعاره مکنیه بولدی. مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن پوث نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی. مشبه به ننگ ملایمی بولغن جلاءنی ذکر ادی استعاره ترشیحیه بولدی.
«بصائر»، «بصیرة» ننگ جمعی در، «بصیرة» معناثی قلب دا بولغن قوت در انسان شول قوت بلن یٰغشینی و یٰمٰنی ثٰیلٰیان در شول قوت بعینی کلّه داکی گوذنگ اورنندا در. مصنف بصائرلری غلج لرغا منگذدی طابلٰمق لغا احتیاجی بولمقدا، مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی. غلج غا گرک بولغن «إرْهَاف» نی «بصائر» اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی.
مصنف، «یضیئ» ننگ فاعلی اوذندن عبارت بولغن «مختصر المعانی» نی گُن گا منگذدی غَرٰنقی نی آیرمق دا، مشبه نی ذکر ادب مشبه نی اراده ادی مکنیه بولدی. مشبه به ننگ لازمی ثی بولغن «إضاءة» نی مشبه اچن ثابت ادی تخییلیه بولدی.
«ألباب»، «لُبّ» ننگ جمعی در، «لُبّ» ننگ معناثی عیب لردن آرٰثّا بولغن خالص عقل در. «أرباب»، «رَبّ» ننگ جمعی در. «ربّ» معناثی ایا و مالک در. «بیان» دن مراد فنون ثلاثه در یعنی علم معانی و علم بیان و علم البدیع در چونکه کوب وقت لر شو اچ فن ننگ اُچی ثنا دا علم بیان دیب آیدیارلر.
طنگری تعالی ننگ توفیق برمگی بلن شو یٰذغینی شو یردا خاتمه برب ثونگلٰیارن و اُوقیغوجی عزیزلردن عاجزانه التماس ادیارن بو حقیرنگ حقنا خیر دعا ادب آلتن یالی آلقش لرندن اوندمٰثن لر. بو رساله دن تمام طالب لر نتیجه آلب بارچا مسلمان لرنگ پیدالٰنمٰغنی بیک طنگری ننگ کرم لی درگاهندن اثلیان آمین یا رب العالمین و صلی الله علی سیدنا محمد و علی آله و صحبه أجمعین برحمتک یا أرحم الراحمین.