کتاب: لزوم الاقتصاد فی العمل و العتقاد
لزوم الاقتصاد فی العمل و الاعتقاد
تألیف: عبدالرحمن آخوند تنگلی
زبان: عربی
موضوع: ردیات
قطع: رقعی
ناشر: رضوان
پیرامون کتاب: فرقه های منحرف، در بعضی از مسائل افراطی یا تفریطی عمل کرده و هیچ مرزی بین آن دو حالت قرار نداده و بدین گونه عقائد حنیف اهل سنت را مکدر میسازند. استاد تنگلی با توصیه بر لزوم میانه روی در این مسائل، آنها را مو شکافی نموده و دلائل اهل سنت را در این باره بازگو مینمایند. مسائلی چون، استغاثه، علم غیب، توسل، تصوف، ذکر، شفاعت، زیارت، سماع اموات، نذر، بدعت، مراسم عزا، حیله های شرعی از مباحثی هستند که در این کتاب مورد کنکاش قرار گرفته و بحث های متنوعی پیرامون آنها قرار میگیرد. این کتاب در ابتدا به صورت کپی از دست نوشته استاد، در منطقه پخش شد اما بعدها به چاپ انبوه رسید و این نسخه نیز مطابق با نسخه چاپ شده میباشد. این کتاب به صورت پی دی اف بوده و حجم آن پس از دانلود 627 کیلوبایت میباشد. لینک دانلود در زیر قرار دارد
متن کامل این کتاب
فهرست
بسم الله الرحمن الرحیم
مقدمه
الحمد لله الذی اَنزَل عَلَی عَبدِهِ الکتابَ و لم یَجعَل له عِوَجَاً، قَیِّمَاً لیُنذِرَ بَأسَاً شَدِیداً مِن لَدُنهُ و یُبَشِّرَ المُؤمِنِینَ الَّذِینَ یَعمَلُونَ الصَّالِحَاتِ اَنَّ لَهم اَجراً حَسَناً، مَاکِثِینَ فیه اَبَداً، فَالَّذِین سَعَوا فِی الاَرضِ فَسَاداً یَسلكُونَ عَذَاباً صَعَداً، و الصَّلاۀُ و السَّلامُ علی اَنبِیائِه الَّذِینَ اَحاطَ بِهِم و اَحصَاهُم عَدَداً، لاسیَّما عَلَی نَبِیِّنَا محمّدٍ یَسلُکُ مِن بَینَ یَدَیهِ و مِن خَلفِهِ رَصَداً، و عَلَی آلِه و اَصحَابِه و اَتبَاعِهِ اَجمَعِین الَّذِینَ اَرَادَ بِهِم رَبُّهُم رَشَداً، و هُم الَّذِینَ جُعِلُوا اُمَّۀً وَسَطاً، لِیَکُونُوا یَومَ تُبلی السَّرائِرُ عَلَی النّاسِ شُهَدَاء.
امّا بعد فلمّا اِلتَمَس مِنّی بعض تلامذی ان ابیّن المسائل الّتی مَسَّتِ الحاجةُ الیها فی هذا الزمان بذلتُ وُسعِی لتحصیل مطالبهم و تبيین مسالکهم فَکَتَبتُ هذِهِ الرسالةَ الموسومة بـ «لزوم الاقتصاد فی العمل و الاعتقاد» و هی تشتمل علی بیانات متعددة و تفصیلات متفرقة نوضحها انشاء الله تعالی رب العالمین ابتغاءً بذلک الحسنی و زیادةً.
*******
بیان الاستغاثة
الاستغاثة هی طلب العون و هی نوعان النوع الاول استغاثة المخلوق بالخالق و النوع الثانی استغاثة المخلوق بالمخلوق. فان کانت بالخالق فهو المستحق المستعان القدیر بیده ملکوت کل شیء من کان یؤمن به لایستریب فی صحّتها و ان کانت بالمخلوق اما ان تکون بالمبتذل الحقیر کالطواغیت و الاوثان او تکون بالمحترم الجدیر کالذوات الفاضلة و مقربی الرحمن.
فان کان المستغاث به من قبیل الاول فهی ضلالة لایرتکبها ذو عقل سلیم لان الله تعالی بیّن خسّتها و حقارتها بقوله الکریم «وَ الّذیِن تَدعُونَ مِن دونِهِ مَا یَملِکونَ مِن قِطمِیر اِن تَدعُوهُم لایَسمَعُوا دُعآءَکُم وَ لَو سَمِعوا مَا استَجابُوا لَکُم و يَوْمَ القِيامةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ وَ لایُنَبِّئُکَ مثلُ خَبیر»(1) و قوله العظیم «اِنَّ الَّذِینَ تَدعُونَ مِن دُون اللهِ لَن یَخلُقُوا ذُباباً وَ لوِ اجتَمَعُوا لَهُ وَ ان یَسلُبهُمُ الذّبَابُ شَیئاً لایَستَنقِذوهُ مِنهُ ضَعُفَ الطّالِبُ وَ المَطلُوبُ»(2) و قوله المتین «مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا من دُونِ اللهِ اَولیِاءَ کَمَثَلِ العَنکَبوتِ اِتّخَذَتْ بَيْتاً وَ اِنَّ اَوْهَنَ الْبُيُوْتِ لَبَيْتُ العَنكَبوْت لَو کَانُوا یَعلَمُونَ»(3) و قوله القدیم «فَاجتَنِبُوا الرِّجسَ مِنَ الاَوثانِ»(4) و قوله الحکیم «فَمَن یَکفُر بالطّاغُوتِ وَ یُؤمِن بِاللهِ فَقَد استَمسَکَ بَالعُروَةِ الوُثقَی لا انفِصَامَ لَهَا»(5) و قوله الحَقِّ «اِن یَدعُونَ مِن دونهِ الا اِناثاً وَ اِن یَدعُونَ الا شیطَاناً مَرِیداً»(6) و امثالها کثیرة فی القرآن.
و ان کان المستغاث به من قبیل الثانی فالمستغیث لایخلوا من ان یکون سالکاً مسلک الاقتصاد او عادلاً عنه الی طرف الافراط فمن قصد نجا و من افرط غوی لانَّ الفضائلَ کلَّها منحصرة فی التوسّط بین الافراط و التفریط لقوله تعالی «و کذلکَ جَعَلنَاکُم اُمَّةً وَسَطاً»(7) ای جعلناکم اُمَّةً وَسَطاً بین الغلو و التقصیر و لقول النبی صلی الله تعالی علیه و سلم «یا ایها النّاسُ علَیکُم بالقَصد عَلیکُم بالقَصد علیکُم بالقصد فانَّ الله لایَمَلُّ حتی تَملُّوا»(8) و قوله صلی الله تعالی علیه و سلم «امر بین امرین و خیر الامور اوساطها»(9) و قوله صلی الله تعالی علیه و سلم «رُحَماءُ اُمَّتی اَوساطُها»(10) فالاواسط منجیات و الاطراف مهلکات.
و التفریط ان ینزل الانبیآء و الاولياء منزلة الوثن و الاصنام و یعتقد فیهم انهم لایملکون شيئاً و لاینفعون احداً و لایضرونه بل لا احساس لهم بعد موتهم اصلاً فهذا هو الضلال المبین لانه تعالی بَجَّلَهُم تَبجیلاً بقوله الحکیم «وَ اِنَّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظِِِِیم»(11) و قوله «اِنَّ اللهَ یُبَشِّرُكِ بِکَلِمَةٍ منهُ اسمُهُ المَسِیحُ عِیسی ابنُ مَریَمَ وَجیهَاً فی الدّنیَا وَ الآخِرَةِ وَ مِنَ المُقَرَّبینَ»(12) و قوله «فَبَرَّأهُ اللهُ مِمَّا قالُوا وَ کانَ عندَ اللهِ وَجیِهاً»(13) و قوله «یآ اَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا لاتَرفَعُوا اَصوَاتَکُم فَوقَ صَوتِ النَّبِیِّ و لاتَجْهَرُوا لَهُ بالقَولِ کَجَهرِ بَعضِکُم لِبَعضٍ اَن تَحبَطَ اَعمَالُکُم و اَنتُم لاتَشعُرُونَ»(14) وَ قوله «مَن یُطعِ الرّسولَ فَقَد اطاعَ اللهَ»(15) و قوله «قُل اِن کُنتُم تُحبُّونَ اللهَ فَاتّبعُونِی یُحبِبکُمُ اللهُ وَ یَغفِر لَکُم ذُنُوبَکُم»(16) و قوله «وَ رَفَعنَا لَکَ ذِکْرَکَ»(17) ای رفعنا اسمَکَ مع اسمی فی الاذان و الاقامة و التشهد و الخطبة و الکتبِ المتقدمة و غیرها و قوله تعالی «اِنَّا اَعطَینَاکَ الکَوثَرَ»(18) و قوله «اَلا اِنَّ اَولِیاءَ اللهِ لا خَوفٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنُونَ»(19) و قوله «وَ مَن یُطِعِ اللهَ وَ الرَّسُولَ فَاُولئِک مَعَ الَّذینَ اَنعَمَ اللهُ عَلیهم مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّيقِينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحینَ»(20) و قوله «وَ لاتَقُولُوا لِمَن یُقتَلُ فی سَبِیلِ اللهِ اَموَاتٌ بَل اَحیَاءٌ وَ لَکِن لاتَشعُرُون»(21) و من مثل هذه الآیات کثیر فی القرآن الکریم.
و صرّحتِ الاحادیثُ النبویةُ و القدسیةُ بان لهم كرامة و وجاهةً عند الله عزَّوجلّ منها «الانبیاءُ احیاءٌ فی قبورهم یصلون»(22) وَ منها «الابدال فی امتی ثلاثون بهم تقوُم الارضُ و بهم تُمطرونَ و بهم تُنصرُونَ»(23) و منها «مَن اَهانَ لی وَلِیَّاً فقد بارَزَنی بِالمُحارَبةِ و اِنِّیْ لاَغْضِبُ لاَولیائی کما یغضب اللیثُ الحَرَدُ»(24) و منها «من عادَی لی ولیّا فقد آذنته بالحَرب»(25) و منها «رُبَّ اَشعَثَ مدفوع بالابواب لو اقسم علی اللهِ لابَرَّه»(26) و منها «ان للهِ تعالی عباداً اِختَصَّهم بحوائج الناس یَفزَعُ الناس الیهم فی حوائجهم اولئک الآمنون من عذاب الله»(27) و کتب الصحاح و غیرها مشحونةٌ من اشبَاهها. فهذه البراهینُ القطعیّةُ ناطقةٌ بان الانبیآءَ و الاولیآءَ اُوتِیَهُمُ الفضلُ من ربهم و لم یدل دلیلٌ بانه تعالی اخذ منهم ذلک الفضل بعد ما اتاهم فایاک و الاِستجراءَ علیهم بتحقیرهم و تسویتهم باللات و العزّی بعد الانتقال من الحیاة الدنیویة الی الحیاة البرزخیة.
و الافراطُ اَن یستغیثَ من الارواح الکاملة و الذوات الفاضلة علی انهم هُمُ المُعِینُونَ استقلالاً و انهم کاشفو الکرائب و قاضو الحوائج من دون الله تعالی فهذه الاستغاثة شرکٌ صرفٌ و ضلالٌ بحتٌ لاَنَّ ایجاد المعونةِ و تحصیل اسبَابِهَا مُختَصٌّ بالله تعالی لقوله «و ایَّاکَ نَستَعِینُ»(28) و قوله «و مَا النَّصْرُ اِلاّ مِن عِندِ اللهِ العَزِیزِ الحَکِیمِ»(29) و قوله «وَ مَا لَکُم من دُونِ اللهِ مِن وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ»(30) و قوله «قُل لا اَملِکُ لِنَفسِی ضَرّاً و لا نَفعَاً اِلاّ ما شَاءَ اللهُ»(31) و قوله «هَل مِن خَالِقٍ غَیرُ اللهِ»(32) و قوله «قُل فَمَن یَّملِکُ لَکُم مِنَ اللهِ شَیئاً اِن ارادَ بِکُم ضَرّاً او اَرَادَ بِكُم نَفعَاً»(33).
و الآیات من هذا القبیل جزیلة جدا و المراد منها تخصیص العونِ و النصرِ بالله تعالی من حیث الخَلقِ و الایجاد فَمَن اِستغاث بغیر الله تعالی و استنصره معتقداً انّه مستقل بایجاد الانتصار و خَلقِ الاعانة فقد افرط و ضلّ ضلالاً بعیداً سواء کان ذلک الغیر ملکا مقرباً او نبیاً مرسلاً او ولیّاً مکرماً او حاضراً او غائباً او حیّاً او میّتاً و سواء کانت الاستغاثةُ فیما یقدر علیه البشر عادةً کاشباع الجوعان و الباس العریان و اغاثة اللَّهفان و تزویج الاعزاب و اخراج المسجون و قضاءِ الدیون و نصر المَضِیم و غیرها او کانت فیما لایقدر علیه البشر عادة کابراءِ الاکمَهِ و الابرصِ و احیاءِ الموتی و اشفاء المرضی و تفتیح الاعمی و اعطاء الاولاد و سد الفاقات و هدایة القلوب و تفریج الکروب و غیرها فالافعال کلها منتسبة الی الله تعالی خَلقاً و ایجاداً لقوله عزَّ و جلّ «وَ اللهُ خَلَقَکُم وَ مَا تَعمَلُونَ»(34) فمن نسب شیئاً منها الی غیر الله تعالی حقیقة و ایجاداً لا مجازاً و تسبباً یکفر بالاجماع.
و الاقتصادُ اَن یستغیثَ باَحباب الله تعالی من الانبیاء و الاولیآءِ علی انّهم هم المخلوقون الوُسطاءُ بینه و بین الله تعالی و الوجهاءُ عند ربهم فلو صَاحَ المُستَغیثُ بقوله «یا ولیَّ الله اغثنی» و اراد اللهُ تعالی به اعانة و بالولی کرامةً لاَسْمعَ نداءَ المُستَغِیثِ سَمعَ روحانیة الولی و لاَعلَمَهَا ان مستغیثها یطلب منها الغوث ثم اَیَّدها تأییداً سریعاً بحیث تَستَمکنُ حینئذٍ ان تقضی حاجته و تفرج کَربَته و تحصل مُنْیته فالله تعالی هو الخالق و المستعان به حقیقةً و استقلالاً. و الولِیُّ هو الکاسب و المستعان به مجازاً و تسبّباً هذا هو الاقتصاد.
و الدلائل فی صحّة الاستغاثة بالمخلوق المحترم علی طریق الاقتصاد واضحة متوافرة کنجوم السماء منها قوله تعالی «یآ اَیّها المَلأُ اَیُّکُم یأتینی بِعَرشهَا قَبلَ اَن یَأتُونِی مُسلِمِینَ قَالَ عِفریتٌ مِّنَ الجِنِّ اَنَا آتِیکَ بِهِ قَبلَ اَن تَقُومَ مِن مَقَامِکَ وَ اِنِّی عَلِیهِ لَقَوِیٌّ اَمِینٌ قَالَ الّذِی عِندَهُ عِلمٌ مِّنَ الکِتِابِ اَنَا آتِیکَ بِهِ قَبلَ اَن یَرتَدَّ اِلیکَ طَرفُکَ، فَلَمَّا رَاهُ مُستَقِرّاً عِندَهُ قَالَ هذَا مِن فَضلِ رَبِّی لِیَبلُوَنِی اَ اَشکُرُ اَم اَکفُرُ»(35) اعلم ان نداء سلیمان علیه السلام ملأه بقوله «یا ایها الملأ الی آخره» و سؤاله منهم باتیان عرش بلقیس التی هی ملکةُ سَبَأ من مسافة شهرین فی طرفة عین استغاثة بمخلوق فی امر غیر عادی و قوله «قَالَ الَّذی عِندَه عِلمٌ مِنَ الکِتاب انا آتیکَ به» یدل انّ الکرامة التی ظهرت من ید الولی باختیاره و بعلمه قبل ظهورها و قوله «فَلَمَّا رآهُ مُستَقِرّاً عنده قال هذا من فضل ربّی» یدل انّ هذه الاستغاثة منه علیه السلام کانت علی طریق الاقتصاد لا علی طریق الافراط.
و منها قوله تعالی «فَاستغاثهُ الّذی مِن شِيعَتهِ عَلَی الَّذِی مِن عَدُوّهِ»(36) و منها قوله تعالی «وَ تَعَاوَنُوا عَلَی البِرِّ وَ التَّقوَیَ»(37) و منها قوله تعالی «وَ استَعِینوا بالصَّبرِ وَ الصّلاةِ»(38) و منها قوله تعالی «فَاَعِینُونِی بِقُوةٍ»(39) و منها قوله تعالی «و اَوحَینَا اِلی مُوسَی اِذِ استَسقاهُ قَومُهُ اَنِ اضرِب بِعَصَاکَ الحَجَرَ»(40) و منها قوله تعالی «وَ اِنِ استَنصَرُوکُم فی الدِّینِ فَعَلَيکُمُ النَّصرُ»(41) و منها قوله تعالی «فَلَمَّا اَحَسَّ عِیسی منهُمُ الکُفرَ قَالَ مَن اَنصَاری اِلی اللهِ»(42) و منها قوله تعالی «لَاِن کَشَفتَ عَنّا الرِّجزَ لَنؤمِنَنَّ لَکَ»(43) و منها قوله علیه السلام «و اللهُ فی عَونِ العبدِ ما کانَ العبدُ فی عَونِ اَخِیه»(44) و منها قوله علیه السلام «من اعان مُجاهداً فی سبیل الله او غارماً فی عُسرَتِه او مکاتباً فی رَقَبَتِهِ اَظَلَّهُ اللهُ فی ظِلِّهِ یَومَ لا ظِلَّ الا ظِلُّهُ»(45) و منها قوله علیه السلام «اَعِینُوا اَولادَکُم علی البِرّ»(46) و منها قوله علیه السلام «اُنصُر اَخَاکَ ظالماً او مظلوماً قیل کیف انصره ظالماً؟ قال: تحجزه عن الظلم فان ذلک نصره»(47) و منها قوله علیه السلام «من نَصَرَ اَخَاه بِظهرِ الغَیب نَصَرَهُ اللهُ فی الدنیا و الآخرةِ»(48) و منها قوله علیه السلام «مَن اَعَانَ علی خُصُومةٍ بِظُلمٍ لم یزل فی سُخطِ اللهِ حتّی یَنزِعَ»(49) و امثال هذه الدلائل لاتعد و لاتحصی.
فان قلت: المراد من اکثر هذه الدلائل ان تعاون الناس الاحیاء الحضّار بعضهم علی بعضٍ فی الامور العادیة و استنصارهم عن البعض فیها حین حیاتهم و حضورهم مما لایشکّ فی جوازه و الکلام فی استغاثة الانام الاحیاء الحاضرین بعضهم بعضاً آخر فی الامور التی لیست بعادّیة او غائبین او امواتاً مطلقا. قلتُ الافعال کلها مسندةٌ الی الله تعالی حقیقةً و استقلالاً سواء کانت امورا عادیّة او غیرها و سواء حصلت من الحضّار اَو من الغیّاب لقوله تعالی «و اللهُ خَلَقَکُم وَ مَا تَعمَلوُنَ»(50) و قوله «قُل کُلٌّ مِن عِندِ اللهِ»(51) و قوله «فَلَم تَقتُلُوهُم و لکِنَّ اللهَ قَتَلَهُم و مَا رَمَیتَ اِذ رَمَیتَ و لکِنَّ اللهَ رَمَی»(52) و قوله «قُل اللهُ خَالِقُ کُلِّ شَیءٍ»(53) و قوله «اَ اَنتُم تَزرَعُونَهُ اَم نَحنُ الزّارِعُونَ»(54) و قوله «اِنَّکَ لاَتهدِی مَن اَحبَبتَ وَ لکِنَّ اللهَ یَهدِی مَن یَشآءَ»(55) و قوله «لَیسَ لَکَ مِنَ الاَمرِ شَیءٌ»(56) و قوله علیه السلام «کلُّ شیءٍ بِقَضَاءٍ و قَدَرٍ حَتَی العَجزُ وَ الکَیسُ».(57)
و من اصولنا اَن نعتقد بانّ الخیر و الشّرّ کلّه من الله تعالی فَمن اسند ایّ فعل من الافعال الی غیر الله تعالی حقیقة و استقلالاً فهو مُفرطٌ مشرکٌ بلا شکّ و من اسنده الیه مجازاً و تسبباً کقطع السِّکِّین و حرقت النّار فهو مقتصدٌ موحّدٌ بلا ریبٍ لانه تعالی اسند بعض الافعال الی غیره مجازاً و کَسباً لا خلقاً و ایجاداً شواهدها قوله تعالی «وَ مَا اَصَابَکَ مِن سَیِّئَةٍ فَمِن نَفسِکَ»(58) و قوله «وَ مَا اَصَابَکُم مِن مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَت اَیدِیکُم»(59) و قوله «وَ اذ تَخلُقُ مِنَ الطِّینِ کَهَیئةِ الطّیرِ بِاِذنِی فَتَنفُخُ فِيها فَتکوُنُ طَیراً بِاِذنی و تُبرِیءُ الاکمَهَ وَ الابرَصَ بِاذنِی و اذ تُخرِجُ المَوتی بِاذنِی»(60) وَ قوله «وَ اِنَّکَ لَتَهدی اِلی صِراطٍ مُستَقِیمٍ»(61) و قوله «اِنَّ هَذا القُرآنَ يهدي لِلَّتی هِیَ اَقوَمُ وَ یُبَشِّرُ المُؤمِنِینَ الَّذِینََ یَعمَلُونَ الصَّالِحاتِ اَنَّ لَهُم اَجراً کَبیراً»(62) و قوله «رَبِّ اِنَّهُنَّ اَضلَلنَ کَثِيراً مِنَ النَّاسِ»(63) و قوله «وَ اَضَلَّهُمُ السّامِریُّ»(64) و قوله «وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیطَانُ اَعمَالَهُم فَصَدَّهُم عَنِ السَّبِیلِ»(65) و قوله «وَ اَضَلَّ فِرعَونُ قَومَهَ وَ مَا هَدَی»(66) و الآیات من هذه القبیلة کثیرة جداً.
و منها قولُ النَّبی صلی الله تعالی علیه و سلم «اذا ضلَّ اَحدُکُم شیئاً او اراد غوثاً و هو بارض لیس بها انیس فلیقل: یا عباد الله اغیثونی یا عباد الله اغیثونی فانّ لله عباداً لایراهم»(67) و فی روایة «اذا اِنفَلَتَت دابّةُ اَحدِکُم بِاَرض فَلاةٍ فَلیُنادِ یا عباد اللهِ اِحبِسُوا عَلَیَّ دابَّتی فَاِنَّ للهِ فی الارض حاضراً سَیَحبِسُهُ عَلَیکُم»(68) و فی روایة اخری «وَ اِن اَرَادَ عَونَاً فَلیَقُل: یَا عِبَادَ اللهِ اَعِینُونِی یا عِبَادَ اللهِ اَعِینُونِی یا عِبَادَ اللهِ اَعِینُونِی و قد جُرِّبَ ذلک»(69) یُصرِّح هذا الحدیث بِطُرُقه علی صحّة الاستغاثة بخلقه تعالی مطلقا ای سواء کانت فیما یقدر علیه البشر عادة او فی غیره لانَّ قوله «و ان اراد عوناً» یعمّهما.
و منها ما روی عن ابن عُمَر انّ عُمَر بعث جیشاً و اَمَّر علیهم رجلاً یُدعی ساریة فبینما عُمَر یخطب فجعل یصیح یا ساریَ الجَبل فقدم رسولٌ من الجیش فقال: یا امیر المؤمنین لقینا عدوّنا فهزمونا فاذا بصائح یصیح «یا ساری الجبل» فاسندنا ظهورنا الی الجبل فهزمهم الله تعالی رواه البیهقی فی دلائل النّبوّة(70) و فی روایة اخری «ان عمر بن الخطاب بعث جیشا و امّر علیهم ساریة بن زنیم فبینما هو یخطب علی المنبر یوم الجمعة بمدینة اذ ترک الخطبة و قال: یا ساریة الجبل ثلث مرات فالتفت الحاضرون بعضهم الی بعض حتی قال بعضهم انه مجنون فقال علی رضی الله عنه: لیظهرنَّ ما قال. ثم ساله عبدالرحمن بن عوف و کان یستأنس فقال: رأیت المشرکین هزموا اخواننا و یأتونهم من بین ایدیهم و ظهورهم فامرتهم ان یسندوا ظهورهم الی الجبل حتی یقاتلوا من وجه فجاء بشیر بعد شهر و قال: حاربنا العدوَّ وقت الصلاة الجمعة فهزموا فسمعنا منادیا ینادی: یا ساریة الجبل فلحقنا بالجبل فانهزم العدوّ و هذا ملخّص ما رواه البیهقی و ابو نعیم و الخطیب و ابن مردویة.(71)
تثبت من هذا صحة الاعانَة من سیدنا عمر رضی الله عنه علی ساریة بن زنیم الخلجی و اصحابه و اسماع صوته الیهم حین کانوا منهزمین بنهاوند مع بُعد المسافة من خمس مأة فرسخ کرامة له بدون الاستغاثة منهم فاذا صحّ صدور الغُواث من الاولیاء بلا وجود مستغیثٍ منهم فایُّ مانع من جواز طلب العون منهم و الاستنصار بهم بعد ما کان مقتصداً؟
و منها حدیث ابن عمر رضی الله عنهما انه خدرت رِجلُهُ فقیل له: ما لرجلک؟ قال: اجتمع عصبها قیل له اذکر احبّ الناس الیک قال: یا محمَّدُ فبسطها(72) و فی روایة اخری «اذا خدرت رجله فلیذکر احب الناس الیه»(73) و انت خبیر ان النبی صلی الله علیه و سلم احبّ النّاسِ عند امته لما صح عنه صلی الله علیه و سلم: لایؤمن احدکم حتّی اکون احبّ الیه من ولده و والده و النّاس اجمعین. فلهذا لم یَجرِ علی لسان ابن عمر حینئذٍ الاّ اسم سید الکائنات صلی الله علیه و سلم فانه وجیه عند ربه بحیث ینحی الله تعالی الکسل و الخدر و یخلق القُوی و القُدَر بُعَید جریان اسم حبیبه علی لسان المستغیث معجزة له.
و منها ما روی عن عثمان بن حُنَیف انّ رجلاً ضریر البصر اتی النبیّ صلی الله علیه و سلم فقال: ادع الله لی اَن یعافِیَنی فقال: اِن شئت اَخَّرتُ لَکَ و هو خیرٌ و ان شئتَ دعوتُ فقال: ادعه فاَمره اَن یتوضّأ فیُحسِنَ وُضوئه و یُصلِّیَ رکعتین و یَدعُوَ بهذا الدعاء «اللهُمَّ اِنِّی اَساَلُکَ و اَتَوَجَّهُ اِلیکَ بِمُحمّدٍ نبیِّ الرَّحمةِ یا محمَّدُ اِنِّی قد تَوجَّهتُ بِکَ اِلی رَبِّی فی حَاجَتِی هذِهِ لتُقضَی اللّهُمَّ فَشَفِّعهُ فِیَّ» قال ابو اسحاق هذا حدیث صحیحٌ(74) فلما استغاثَ الصحابیُّ الضریرُ بنبیّهِ الكبیر منادیا باسمه الشهیر لم یقم من مکانه الاّ و هو بصیرٌ فهذا اَدَلُّ دلیلٍ علی جواز الاستعانة بالمخلوق ذی الشرف و الخطیر.
و منها ما تواتر فی التاریخ ان السیدة زینب بنت علی رضی الله عنها لما اجتَازَت علی مصرع اخیها حسین رضی الله عنه صاحت قائلةً: یا محمداه هذا الحسین بالعراءِ مُرَمَّلٌ بالدماء مقطَّعُ الاَعضاءِ و بَناتُکَ سَبَایا و ذرِّیتُکَ مُقَتَّلَةٌ تَسفِی عَلَیها الصَّبا فَاَبکَت کُلَّ عدوٍّ و صدِیقٍ (75)هذه السیدةُ بنت البتولِ و قد شکت الحالَ لِجَدِّها الرسول و نادَته مستغاثة به صلی الله علیه و سلم علی خصمها الصُّمُول ما مضی یَسیرٌ من الزمان الا و قد اخذ اللهُ اَعدائها اخذَ الوُبُولِ أليس في هذه القصّة ما يدل علي جواز الاستغاثة بالخَلقِ الفَضُولِ ان لم يعدل المستغيث عن الاقتصاد المقبول الی طرفیه الافراط و التفریط المخذول؟
و منها حدیث ابن عباس رضی الله عنهما قال النبی صلی الله علیه و سلم: فلذلک سَعَی الناسُ بینهما فلمَّا اشرَفت علی المروة سمعت صوتاً فقالت: صه ترید نفسها ثم تسَمَّعَت فسمعت ایضاً فقالت قد اَسمَعتَ اِن کان عندک غُواثٌ(76) و فی روایة اخری «فَصَعدت الصَّفا فَنَظَرَت و نَظَرَت فَلَم تحس احداً حتّی اتمّت سبعاً ثم قالت لو ذهبتُ فَنَظرتُ ما فعل فاذا هی بصوت فقالت: اغث ان کان عندک خیرٌ»(77) جزاء الشرط محذوف علی الروایة الاولی فمعناه ان کان عندک غواث اغثنی هذا استغاثة بالغائب فلو کان فیها عصیان لما استغاثت هاجر و لما سکت المحدثون عن ذکره.
و منها حدیث عبدالله بن عمر قال: قال النبی صلی الله علیه و سلم «انَّ الشَّمس تَدنُو یَومَ القیامة حتی یبلُغَ العَرَقُ نِصفَ الاُذُنِ فبینما هم کذلک استغاثوا بآدم ثم بموسی ثم بمحمّد صلی الله علیه و سلم»(78) فاذا صحت الاستغاثة فی یوم قال الله تعالی فیه «لَن تَنفَعَکُم اَرحَامُکُم وَ لاَ اوَلادُکُم (79) «وَ یَومَ لا یَنفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ» (80) و «یَومَ تُبلَی السرائِرُ فَمَالَهُ مِن قُوَّةٍ وَ لا ناصِرٍ» (81) فما ظنک بجوازها فی هذه الدنیا التی هی دار التعاون و التناصر؟
و منها ما جاء فی قصة قارون و صاحبیه انهم استغاثوا بموسی علیه السلام کرات بعد مرات و موسی علیه السلام فی جمیع ذلک لایلتفت الیه لشدة غضبه علیه ثم قال: «یا ارض خُذِیهم» فانطبقت الارض علیهم و اوحی الله الی موسی علیه السلام یا موسی ما افظک استغاثوا بک سبعین مرّة فلم تغثهم و لم ترحمهم اما و عزّتی و جلالی لو ایّای دعوا لوجدونی قریباً مجیباً(82) فعتابه تعالی علی موسی علیه السلام لترک اغاثتهم یدل ان اغاثته علیه السلام لهم عزیمة و بهذه تثبت صحة الاستغاثة بالمخلوق.
و منها ما رواه الطبرانی و هو ان رجلا کان یختلف الی عثمان بن عفان رضی الله عنه فی حاجة له و کان عثمان لایلتفت الیه و لاینظر فی حاجته فلقی عثمان بن حُنیفٍ فشکا ذلک الیه فقال له عثمان بن حنیف: ائت المَیضَاةَ فتَوَضّأ ثم ائت المسجد فصلِّ فیه رکعتین ثم قل «اللهمَّ انی اسألک و اَتَوَجَّهُ الیک بنبیّنا محمّد صلی الله علیه و سلم نبی الرحمة یا محمَّدُ اِنِّی اتوجّه بك الي ربّي فيقضِي حاجتي» و تذکر حاجتک و رُح اِلیَّ حتّی اروح معک فانطلق الرجلُ فصنع ما قال له ثم اتی باب عثمان فجاء البوّاب حتی اخذ بیده فادخله علی عثمان بن عفّان فاجلسه معه علی الطُّنفَسَة و قال: ما حاجتک؟ فذکر حاجته فقضاها له ثم قال: ما ذکرتُ حاجتک حتی کانت هذه الساعةُ و قال: ما کانت لك من حاجةٍ فَأتِنا ثم انّ الرجل خرج من عنده فلقی عثمان بن حنیفٍ فقال له: جزاک الله خیرا ما کان ینظر فی حاجتی و لایلتفت الیَّ حتی کلَّمتَه فیَّ فقال عثمان بن حنیف: و اللهِ ما کَلَّمتُهُ و لکن شهِدتُ رسول الله صلی الله علیه و سلم و اتاه رجل ضریرٌ فشکا الیه ذهاب بصره فقال له النبی صلی الله علیه و سلم او تصبر فقال: یا رسول الله اِنَّه ليس لی قائدٌ و قد شقَّ عَلَیَّ فقال له النبی صلی الله علیه و سلم: ائتِ الميضاة فتوضأ ثم صلِّ رکعتین ثمّ ادعُ بهذه الدَّعواتِ فقال عثمان بن حنیف: فَوَاللهِ ما تفرَّقنا و طال بنا الحدیث حتّی دخل علینا الرجل کانّه لم یکن به ضُرٌّ قطُّ. قال الطبرانی بعد ذکر طرقه و الحدیث صحیح(83) هل هذه الاستغاثة بالمخلوق الغائب؟
و منها ما روی ابن السُنِّی فی عمل الیوم و اللیلة من حدیث داود بن الحصین عن عکرمة عن ابن عباس عن علی بن ابی طالب رضی الله عنهم انه قال: «اذا کنتَ بواد تخاف فیه الاسدَ فقل اعوذ بدانیال و بالجبِّ من شر الاسد»(84) فرحمة الله علی المفسر اسماعیل حقی حیث قال فی تفسیر قوله تعالی: «کان رجال من الانس یعوذون برجال من الجنِّ فزادوهم رَهَقاً فعلم من ذلک ان الاستعاذة بغیر الله مشروعة فی الجملة لکن بشرط التوحید و اعتقاد التأثیر من الله تعالی»(85) قال حجةُ الاسلام محمّد الغزالی: «من یُستمدُّ فی حیاته یستمد بعد مماته»(86) و الاستمداد طلب المدد ای من کان یستمد به فی حیاته الدنیویه لکونه من جملة الانبیآء و الاولیآء فیکون هو ایضا مستمّداً به فی حیاته البرزخیة لان المعجزة و الکرامة لاتنقطع بموتهم بل انهم فی الدنیا کالسیوف في غُمُودها فاذا ماتوا تجردوا منها فکانوا اقویاء فی التصرف.
فحاصل الکلام ان صحّة الاستغاثة بغیر الله تعالی مما اجمع علیه السلف و الخلف من هذه الامة اذا کانت بطریق الاقتصاد ما تقول: متی صاح الیهودیُّ بقوله «یا عُزير اَغثنی» و المسیحیُّ بقوله «یا عیسی اَغثنی» و المسلم بقوله «یا محمّد اغثنی» هل یقول ذو عقل سلیم و فکر مُصیب ان الاستغاثات الثلاث مستویة الاقدام؟ ألیس الاوّل و الثانی فی ورطة الافراط باعتقاد کل منهما ان مناداه ابن الله؟ و ألیس الثالث فی هدیة الاقتصاد باعتقاده ان محمّدا عبده و رسوله؟
و منها قوله تعالی «قَالَ اِنَّمَا اَنَا رَسُولُ رَبِّکِ لاَهَبَ لکِ غُلاماً زَکِیّاً» (87) فاذا صرّحت الآیة هبة الجبریل غلاماً لمریم علیها السلام فُهمَت منها صحّة استیهاب الولد من المخلوق المحترم عند الله سواء کان ملکاً او بشراً و منها ما قاله سیدنا و مرجعنا الامام الاعظم ابوحنیفة رحمة الله تعالی علیه لحضرت الرسالة: یا مالکی کُن شافعی فی فاقتی/ انی فقیرٌ فی الوَرَی لغِنَاکا/ یا اکرمَ الثَّقلین یا کنزَ الغِنی/ جُد لِی بجودِکَ و اَرضِنی بِرِضاکا/ انا طامع بالجود منکَ و لَم یکُن/ لابی حنیفة فی الانام سِوَاکا.(88)
*******
بیان الغیب و علمه
الغیب هو ما خفی عن الحواس و بداهة العقل و هو قسمان القسم الاول ما لایدل علیه دلیل اصلا لا عقلی و لا سمعی کوقت الساعة و نزول الغیث و القسم الثانی ما یدل علیه دلیل عقلی و سمعی کصانع العالم و صفاته. فعلم الغیب سواء کان من قبیل القسم الاول او الثانی امّا ذاتی و امّا عطائی فالعلم الذاتی الذی لا مدخل فیه لغیره عطاءً و لا سبباً بل هو صفة قائمة بذاته تعالی قدیمة ازلیة باقیة سرمدیة، فهذا العلم یقینٌ ثابتٌ جازمٌ مطابقٌ للواقع ممتنع التغیّر مختصّ بالله تبارک و تعالی. من اَثبت شيئاً منه لغیره تعالی فقد اشرک و اَحبط عمله.
و الدلائل التی تنفی علم الغیب بهذا المعنی عن غیر الله تبارک و تعالی کثیرة جدّاً منها قوله تعالی: «وَ عِندَهُ مَفَاتِحُ الغَیبِ لایَعلَمُها الاَّ هُوَ»(89) ای عند الله خزائن الغیب و هی الامور المغیّبة الخفیّة لایعلمها و لایحیط بها الاّ هو(90) و منها قوله تعالی: «فَقُل اِنَّمَا الغَیبُ للهِ»(91) ای قل لهم امر الغیب لله وحده و لایأتی بالآیات الا هو و انما انا مبلّغ(92) و منها قوله تعالی: «و لاَاَقُولُ لَکُم عِندِی خَزَائِنُُ اللهِ وَ لاَاَعلَمُ الغَیبَ»(93) ای و لااقول لکم انی اعلم الغیب حتی تظنوا بی الربوبیة(94) و منها قوله تعالی: «اَطَّلَعَ الغیبَ اَمِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحمنِ عَهداً»(95) ای هل اطّلع علی الغیب الذی تفردَّ به علاّم الغیوب؟ ام اعطاه الله عهداً بذلک فهو یتکلم عن ثقة و یقین؟(96) و منها قوله تعالی: «قُل لایَعلَمُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَ الاَرضِ الغَیبَ الاّ اللهُ»(97) ای هو سبحانه وحده المختص بعلم الغیب فلایعلم احدٌ من ملک او بشر الغیب الا الله علام الغیوب(98) و منها قوله تعالی: «اَن لَو کَانُوا یَعلَمُونَ الغَیبَ مَا لَبِثُوا فِی العَذَابِ المُهِینِ»(99) و الحاصل انهم لو کان لهم علم بالغیب کما یزعمون لعلموا موت سلیمان و لما لبثوا بعده حولا فی تسخیره الی ان خرَّ فلمّا وقع ما وقع علموا انهم جاهلون لا عالمون.(100)
و منها قوله تعالی: «اَعِندَهُ عِلمُ الغَیبِ فَهُوَ یَرَی»(101) ای اعنده علم بالامور الغیبیة حتی یعلم ان صاحبه یتحمل عنه العذاب؟(102) و منها الحدیث الصحیح النبویّ: «مَفَاتیحُ الغیبِ خَمسٌ لایَعلَمَهُا اِلاّ اللهُ تعالی لایَعلَمُ اَحَدٌ ما یکُونُ فی غدٍ اِلاّ اللهُ تعالی و لایَعلَمُ اَحدٌ ما یَکُونُ فی الاَرحامِ الاّ اللهُ تعالی و لایعلمُ متی تَقومُ السّاعَةُ اِلاّ اللهُ تعالی وَ لاتَدرِی نَفسٌ بایّ اَرض تموتُ اِلاّ اللهُ تعالی و لایدری احدٌ متی یجیءُ المطرُ الا الله تعالی».(103)
و العلم العطائی هو علمٌ یحصل للعالم بعطاء الغیر اَی بعطاء الله تعالی له معجزةً او کرامةً او استدراجاً کما علَّم الله تعالی یعقوب علیه السلام بحال ابنه یوسف علیه علیه السلام و زلیخا فتمثل له و ضرب صدره بیده فخرج المنی من انامله و کما علّمه بحال السّنوات الخَصبیَّة الآتیّة و الاَعوام الجَدبِیَّة التالیَّة لها حیث قال: تَزرَعُونَ سَبعَ سِنِینَ دَاَباً فَمَا حَصَدتُم فَذَرُوهُ فی سُنبُلِهِ الاّ قَلِیلاً مِمّا تأکُلُونَ ثُم یأتِی مِن بَعدِ ذَلِکَ سَبعٌ شِدادٌ یَأکُلنَ مَا قَدَّمتُم لَهُنَّ اِلاّ قَلِیلاً مِمّا تُحصِنُون(104) و کما علّم الحضر علیه السلام بحال الغلام و حال ما تحت الجدار فقتل الغلام و اقام الجدار حیث انطلق مع موسی علیه السلام: «حَتَّی اِذا لَقِیَا غُلاَماً فَقَتَلَهُ»(105) ثم انطلقا: «فَوَجَدَا جدَاراً یُریدُ اَن یَنقَضَّ فاَقَامَهُ»(106).
و کما علّم سیّدنا و مولانا اشرف الانبیآء و المرسلین محمّداً صلی الله تعالی علیه و سلم بفتح الخیبر علی ید سیدنا علی کرم الله وجهه حیث قال یوم خیبر: لاُعطِینَّ هذِهِ الرَّایةَ رَجُلاً یُحِبُّ اللهَ و رَسولَهُ یَفتَحُ اللهُ عَلَی یَدَیهِ(107) فاعطاها علیه ففتح الله علی یدیه و کما علَّم سیدنا ابابکر الصدیق رضی الله عنه بحال حمل زوجته حیث قال: ذو بطن ابنة خارجة اراها جاریة و اخرجه ابن سعد و قال فی آخره ذات بطن ابنۀ خارجة قد اُلقی فی رَوعی انّها جاریة فاستوصی بها خیراً فولدت ام کلثوم.(108)
و کما علّم سیّدنا عمر الفاروق رضی الله عنه بحال جیشه فنادی امیرهم بقوله: یا ساریة الجبل الجبل و کما علّم کاهن الیمن بعفّة هند بنت عتبة و ولادتها معاویة بن ابی سفیان حیث دنا من هند فضرب کتفها و قال« اِنهَضی غَیرَ رَسحَاءَ و لا زَانِیَةً و لَتَلِدَنَّ ملکاً یقال له معاویة(109) فتزوجها ابوسفیان فجاءت بمعاویة و کما علّم ابن صیاد حیث قال له رسول الله صلی الله تعالی علیه وسلم: «انّی قد خبأت لک خبیئأ فقال: هو الدُّخُّ»(110) فهذا العلم وصفٌ حادثٌ قائمٌ بالمخلوق بل انّه شعورٌ و ظنٌ و تخمینٌ لا یقینٌ و لا جزمٌ بل ممکن التبدل من اثبت شیئاً لله تبارک و تعالی فقد کفر بالله عز و جل فنعوذ به من ذلک.
و الادلّة التی تثبت علم الغیب بهذا المفهوم لغیره تعالی کثیرة منها قوله تعالی: «تِلکَ مِن اَنبَآءِ الغَیبِ نُوحِیهَآ اِلَیکَ مَا کُنتَ تَعلَمُهآ اَنتَ و لا قَومُکَ مِن قَبلِ هَذَا»(111) ای هذه القصة و اشباهها من اخبار الغیوب السالفة التی لم تشهدها نعلمک بها یا محمّد بواسطة الوحی(112) و منها قوله تعالی: «ذَلِکَ مِن اَنبَآءِ الغَيبِ نُوحِیهِ اِلَیکَ وَ مَا کُنتَ لَدَیهِم اِذ اَجمَعُوا اَمرَهُم وَ هُم یَمکُرُونَ»(113) المذکور من امر یوسف من اخبار ما غاب عنک یا محمّد و ما کنت لدی اخوة یوسف اذا عزموا علیه فتعرف قصتهم فتخبر بها و انما حصل لک علمها من جهة الوحی.(114)
و منها قوله تعالی: «عَالِمُ الغَیبِ فَلایظهِرُ علی غَیبِهِ اَحَداً اِلا مَن ارتَضَی مِن رَّسولٍ»(115) فعلی تقدیر شمول لفظ الرسول للاولیاء لایلزم نقص بحصول علم الغیب لهم علی وجه الکرامة و علی تقدیر عدم شموله نقول المراد بالعلم العلم القطعی و العلم الحاصل للاولیاء بالالهام و غیره ظنی لیس بقطعی(116) و منها قوله تعالی: «وَ مَا کَانَ اللهُ لِیُطلِعَکُم عَلَی الغَیبِ و لکِنَّ اللهَ یَجتَبِی مِن رُسُلِهِ مَن یشآءُ»(117) ما کانَ اللهُ لیُؤتی احدکم علم الغیب فیطلع علی ما فی القلوب من کفر او ایمان و لکنه یجتبی لرسالته من یشاء فیوحی الیه و یخبره ببعض المغیبات او ینصب له ما یدل علیها. (118)
و منها الحدیث الصحیح «فَتَجَلَّی لِیَ کُلُّ شَیءٍ و عَرَفتُ»(119) و منها قول النبی صلی الله علیه و سلم «اِنَّ اللهَ زوی لی الارض فرأیتُ مشارقها و مغاربها و ان امّتی سیبلغ مُلکُها ما زُوِی لی منها»(120) و منها قول النبی صلی الله علیه و سلم «قد کان فی الامم قبلکم مُحدَّثونَ فان یکن فی امتی منهم احد فان عمر بن الخطاب منهم قال ابن وهب: تفسیر محدثون ملهمون»(121) و منها ما قال النبی صلی الله علیه و سلم «قد کان فیمن قبلکم من بنی اسرائیل رجال یکلّمون من غیر ان یکونوا انبیآء فان یک فی امتی منهم احدٌ فعُمَر»(122) و منها ما قال النبی علیه السلام: «فما من شیءٍ تُوعَدُونَهُ اِلاّ رَاَیتُهُ فی مَقَامِی هَذَا».(123)
و منها قوله تعالی «نُرِی اِبرَاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّموَاتِ و الاَرضِ»(124) و ذلک انه اقیم علی صخرة و کُشِف له عن السماوات حتی رأی العرش و الکرسی و ما فی السماوات من العجائب و حتی رأی مکانه فی الجنة(125) و منها ما اخرج البیهقی ان عمر بن عبدالعزیز رأی حیّةً میتةً و هو قاصدٌ مکة فحفر لها و کفنها فی خرقة و دفنها فسمع قائلاً یقول: رحمک الله یا سُرَقُ و اشهد لسمعت رسول الله صلی الله علیه و سلم يقول: تموت یا سرق فی فلاة من الارض فیدفنک خیر امتی فقال له عمر من انت رحمک الله؟ قال انا رجل من الجن و هذا سرق و لم یبق ممن بایع رسول الله صلی الله علیه و سلم من الجن غیری و غیره و اشهد لسمعت رسول الله صلی الله تعالی علیه و سلم: یقول تموت یا سرق بفلاة من الارض فیدفنک خیر امتی.(126)
و منها ما روی عن موسی بن عمران قال: رأیت علیا الرضا بن موسی فی المسجد المدینة و هارون الرشید یخطب قال: ترونی و ایَّاه ندفن فی بیت واحد(127) فکان ما قال و امثال هذه المذکورات لاتعد و لاتحصي و اخبار کهنة فرعون بظهور موسی علیه السلام و بزوال ملکه علی یده و باتیان نبیّنا محمّد علیه السلام قبل زمانه واضح مشهور لایشک فیه احد. فخلاصة الکلام من اثبت علم الغیب مطلقاً لغیر الله تبارک و تعالی من الانبیآء و الاولیآء و الصلحاء فهو فی الافراط النُجُود. و من نفاه مطلقاً عن غیره تعالی من مُحبّیه و مقرِّبیه فهو فی التفریط الموطود. و من قال بالتفصیل المذکور و اعتقد بالنَّمَط المذبور فقد استمسک بالاقتصاد المشکور.
******
بیان التوسل
الوسیلة هی لغةً ما یتوصل به الی الغیر و شرعاً ما یتقرب به الی الله تعالی مما یرتضیه سواءٌ کان من الاعراض المشرَّفة کالایمان و الطاعة و الجاهة او کان من الاعیان المقدَّسة کالنبی و الولی و الحرم و الکعبة. و التوسل لیس الاّ استغاثة بغیر الله تعالی فلابدّ لک من التزام الاقتصاد المذکور و الاجتناب عن طرفیه. فمن جعل الوسائل و الاسباب مقصودةً اصلیةً و اعتقد انها مؤثرة بذواتها من دون الله تعالی فقد افرط و ضلَّ و من لایرضی بها عِزّّاً و شرفاً اصلا بل صیّرها کالاشیاء الخسیسة فقد فرّط و زلَّ و من علم انها من شعائر الله و عظَّمها و التجأ بها الی الله تعالی فقد قصد و جلَّ.
و الدلائل المجوّزة للتوسل بما یرتضیه الله تعالی متوافرة جدّا. منها قوله تعالی: «یَا ایُّها الَّذِینَ آمَنُوا اِتَّقُوا اللهَ وَ ابتَغُوا اِلَیهِ الوَسِیلَةَ وَ جَاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُم تُفلِحُونَ».(128) اعلم ان الله تعالی جعل فلاح الانسان فی اربعة اشیآء، اولها الایمان و هو عبارة عن الاستیقان باصول الدین و ثانیها التقوی و هو عبارة عن الاستقامة علی فروع الدین ای فعل المأمورات و ترک المنهیات و ثالثها ابتغاء الوسیلة و هی عبارة عمّا یُقرِّب العبد من ربه سواء کانت اعمالاً صالحة کالصلوات و الصیام و الاذکار و الخیرات فان فیها الزلفة الیه تعالی او اعیاناً فاضلةً كالانبياء و الاولیآء و العلماء و الصلحاء فبهم یرحم الله عباده و یهدیهم و یرزقهم للحدیث الحسن عن النبی صلی الله علیه و سلم: «لَن تَخلُوَ الاَرضُ مِن اَربَعِینَ رجُلاً مِثلَ خَلِیلِ الرَّحمَنِ فَبِهِم تُسقَونَ وَ بِهِم تُنصَرونَ ما ماتَ منهم احَدٌ الاَّ اَبدَلَ اللهُ مَکَانَهُ آخَرَ».(129)
و لانَّ الوسیلةَ مُفردةٌ مُحلاّةٌ باللام و حکمها المقرَّر فی اصولنا الحنفیة العموم اذا لم یکن للمعهود(130) و لا عهد هنا فلذا تعم کل ما یتوسل به الی الله تعالی من الاعراض و الاعیان فان فسَّرت الوسیلة بالاعمال الصالحة فقط فتکون تأکیداً للتقوی لانه عبارة عن فعل المأمور و ترک المنهی و ان فسَّرت بالمعنی الاعم کما ذکر فتکون تأسیساً و هو اولی من التأکید لان حمل الکلام علی الافادة خیر من حمله علی الاعادة و رابعها الجهاد سواء کان اصغر کما هو مع الاعداء الکفرة المعاندین او اکبر کما هو مع النفوس الامّارات و الشیاطین.
و منها قوله تعالی: «اُولئِکَ الَّذِینَ یَدعُونَ یَبتَغُونَ اِلی رَبِّهِمُ الوَسِیلَةَ اَیُّهُم اَقرَبُ و یَرجُونَ رَحمَتَهُ وَ یَخَافُونَ عَذَابَهُ»(131) فضمیر یدعون للمشرکین و ضمیر یبتغون للمشار الیهم و هم المسیح و امه مریم و عزیر و الملائکة و لیس المراد منهم الاصنام لان ابتغاء الوسیلة الی الله لایلیق بشأن الاصنام قال العلامة محی السنة: معناه ینظرون ایهم اقرب الی الله فیتوسلون به(132) فینبغی للعبد ان یجعل من هو فوقه وسیلة الیه تعالی.
و منها قوله تعالی: «اِذهَبُوا بِقَمِیصِی هَذَا فَاَلقُوهُ عَلَی وَجهِ اَبِی یَأتِ بَصِیراً»(133) فارسل یوسف علیه السلام القمیص الذی کان موروثا من آبائه الی ابیه یعقوب علیه السلام و جعله وسیلةً لزوال عماه فلمّا اُلقی علی وجهه فارتد بصیرا فاذا رفع الله العمی عن البصر بجاه هذا القمیص الجامد الذی لبسته احبابه تعالی فکشف الضرِّ بجاه انفسهم الزکیّة و وساطة ذواتهم الفضیلة اولي و احری.
و منها قوله تعالی: «وَ مَا کَانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُم و اَنتَ فِیهِم»(134) ای انهم مستحقون للعذاب و لکنه لایعذبهم و انت فیهم اکراما لک یا محمّد(135) فاذا صرف الله تعالی عنهم عذابه الشدید بمحض قراره صلی الله علیه و سلم بینهم و هم لایؤمنون بجاهه و لایتوسلون بذاته فما ظنک برفع العذاب عمن آمن به و توسل بوجوده صلی الله تعالی علیه و سلم؟
و منها قوله تعالی: «لَو تَزَیَّلُوا لَعَذَّبنَا الَّذین کَفَرُوا مِنهُم عَذَاباً اَلِیماً»(136) ای لو تفرقوا و تمیز بعضهم عن بعض و انفصل المؤمنون عن الکفار لعذبنا الکافرین منهم اشد العذاب بالقتل و السبی و التشرید من الاوطان(137) فاذا کانت ذوات رجال مؤمنین و نساء مؤمنات بمکة واسطة لصرف قهره تعالی عن اعدائه الکفرة فکیف لاتکون اعیانهم وسیلة لبذل رحمته علی احبابه البررة مع ان رحمته تعالی اوسع و اشمل من عذابه.
و منها قوله تعالی: «وَ کَانُوا مِن قَبلُ یَستَفتِحُونَ علَي الَّذِینَ کَفَروا فَلَمَّا جآءَهُم مَّا عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعنَةُ اللهِ عَلَی الکَافِرِینَ»(138) ای و قد کانوا قبل مجیئه یستنصرون به علی اَعدائهم و یقولون: «اللّهُمَ انصُرنَا بِالنَّبیِّ المبعوثِ آخر الزمانِ الَّذی نجد نعته فی التوارة فلما جائهم ما عرفوا کفروا به ای فلما بعث محمّد صلی الله علیه و سلم الذی عرفوه حق المعرفة کفروا برسالته»(139) فاذا صحّ توسل قوم بالذی لم یرسل الیهم فتوسل قوم بمن اُرسِل الیهم و آمنوا به اعلی و اَحبُّ.
و منها ما روی عن انس ان عمر بن الخطاب رضی الله عنه کان اذا قُحِطُوا استسقی بالعباس بن عبدالمطلب فقال: «اللّهمَّ اِنَّا کُنَّا نَتَوَسَّلُ اِلَِیکَ بِنَبِیِّنا فَتَسقِینَا و اِنّا نَتَوسَّلُ اِلیکَ بِعَمِّ نَبِیِّنا فَاسقِنا، قال فَیُسقَونَ رَواهُ البخاری»(140) فتثبت من هذا صحّة التوسل بالذات الفاضل. فان قلت هذا الحدیث یدل علی جواز التوسل بالذات الحی الحاضر فقط و لو کان التوسل بالذات المیت او الغائب جائزاً لما توسّل عمر رضی الله عنه بالعباس رضی الله عنه بل یتوسّل بالنبی صلی الله علیه و سلم و التالی باطلٌ فالمقدم مثله.
قلت لاتلزم الملازمة بین المقدم و التالی فانه لیس من ضرورة جواز التوسل بالمیت عدم توسل عمر بمثل عباس حتی تحکم من بطلان التالی ببطلان المقدم. ماذا یمنعه من فعل احد المشروعین التوسل بالحی و التوسل بالمیت؟ علی ان ضابطة المقررة عندنا «النص موجب للحکم عند وجود ذلک الوصف و لایوجب نفی ذلک الحکم عند انعدامه اصلا».(141)
و منها ما رواه ابو صادق الازدی الکوفی ارسل عن علّی قال: «قدم علینا اعرابی بعد ما دفنّا رسول الله صلی الله علیه و سلم بثلاثة ایام فرمی بنفسه علی قبر رسول الله صلی الله علیه و سلم و حَثَا علی رأسه من ترابه فقال: قلتَ یا رسول الله فسمعنا قولک و وعیت عن الله فوعینا عنک و کان فیما انزل الله علیک «و لو اَنَّهُم اِذ ظَلَمُوا اَنفُسَهُم الآیة» و قد ظلمتُ نفسی و جئتک تستغفر لی فنودی من القبر انه قد غفر لک».(142)
و منها ما روی عن ابی الجوزاء قال: «قُحِطَ اَهلُ المدینةِ قحطاً شدیداً فَشَکَوا الی عائشة فقالت: اُنظُرُوا قبر النبی صلی الله علیه و سلم فاجعلوا منه کُویً الی السمآء حتی لایکون بینه و بین السمآء سَقفٌ فَفَعَلُوا فَمُطِروا مطراً حتی نبت العُشبُ و سَمِنَتِ الابل حتی تَفَتَّقَت من الشحم فسمی عام الفتق رواه الدارمی»(143) فهذا الحدیث و الذی قبله ادل دلیل علی صحة التوسل بالذوات الکریمة بعد انتقالهم من الدار الفانیة الی الدار الباقیة.
و منها ما ذکره المفسرون فی تفاسیرهم من «انه لما مات یوسف علیه الصلاة و السلام دفنوه فی النیل فی صندوق من رُخَام و قیل من حجارة المرمر و ذلک انه لما مات یوسف تَشَاحَّ الناس فیه فطلب کل اهل محلة ان یدفن فی محلتهم رجاء برکته حتی همّوا ان یقتتلوا ثم رأوا ان یدفنوه فی النیل بحیث یجری المآء علیه و یتفرق عنه و تصل برکته الی جمیعهم.
و قال عکرمة: انه دفن فی الجانب الایمن من النیل فَاَخصَب ذلک الجانب و اجدب الجانب الآخر فنقل الی الجانب الایسر فاخصب و اجدب الجانب الایمن فدفنوه فی وسط النیل و قدروه بسلسلة فاخصب الجانبان فبقی الی ان اخرجه موسی علیه الصلاة و السلام و حمله معه حتی دفنه بقرب آبائه بالشام فی الارض المقدسة»(144) فبان من توسیل اهل المصر جثّة یوسف علیها السلام لرفع الجدوب و جلب الاخصاب کون التوسل بالذوات الشریفة عزیمة فضلاً عن کونه جائزاً.
و منها ما روی عن اسماء بنت ابی بکر: «فقالت هذه ای جُبة طیالسة کسروانیة کانت عند عائشة حتی قبضت فلمّا قبضت قبضتها و کان النبی صلی الله علیه و سلم یلبسها فنحن نغسلها للمرضی یستشفی بها»(145) قال الامام النووی: «و فی هذا الحدیث دلیل علی استحباب التبرک بآثار الصالحین و ثیابهم»(146) و منها ما روی عن مالک بن اسماعیل قال: «حدثنا اسرائیل عن عثمان بن عبدالله بن موهب قال ارسلنی اهلی الي ام سلمة بقدح من ماء و قبض اسرائیل ثلاث اصابع من فضَّة فیه شَعَرٌ من شعر النبی صلی الله علیه و سلم و کان اذا اصاب الانسان عینٌ او شیءٌ بعث الیها مخضبةً فاطّلعتُ فی الجُلجُل فرایت شعرات حمراً».(147)
و قال الامام العلامه بدرالدین العینی: «ان ام سلمة کان عندها شعرات من شعر النبی صلی الله تعالی علیه و سلم حمر فی شیء مثل الجلجل و کان الناس عند مرضهم یتبرکون بها و یستشفون من برکتها و یأخذون من شعره و یجعلونه فی قدح من الماء فیشربون الماء الذی فیه الشعر فیحصل لهم الشفاء و کان اهل عثمان اخذوا منها شیئاً و جعلوه فی قدح من فضة فشربوا الماء الذی فیه فحصل لهم الشفاء ثم ارسلوا عثمان بذلک القدح الی ام سلمة فاخذته ام سلمة و وضعته فی الجلجل فاطلع عثمان فی الجلجل فرأی فیه شعراتٍ حمراً»(148) فثبت من جعل اصحاب النبی صلی الله علیه و سلم شعره وسیلة لشفاء مرضاهم استحبابها بالذات الفضیل.
و منها ما رواه جماعة منهم الحاکم و صحح اسناده عن عمر بن الخطاب رضی الله عنه قال: «قال رسول الله صلی الله علیه و سلم: لما اقترف آدمُ الخطیئةَ قال: یا رب اسألک بحق محمد لما غفرت لی فقال الله: یا آدم و کیف عرفت محمدا و لم اخلقه؟ قال: یا رب لانک لما خلقتنی بیدک و نفخت فیَّ من روحک رفعتُ رأسی فرأیت علی قوائم العرش مکتوباً «لا اله الا الله محمّد رسول الله» فعرفت انک لم تُضِف الی اسمک الا احبَّ الخلق الیک فقال الله تعالی: صدقت یا آدم انه لاحب الخلق الیّ اذ سألتنی بحقه فقد غفرت لک و لولا محمّد ما خلقتک رواه الطبرانی و زاد و هو آخر الانبیآء من ذریتک»(149) فاذا صح التوسل بمن هو فی الصلب و المتوسل به هو نبی و هو ابوه فتوسل امّة بنبیِّهم بعد قدومه من عالم الاصلاب الی الدار ذات الانقلاب اولی و احبُّ.
و منها ما فعله معاویة بن ابی سفیان رضی الله عنه من انه کان عنده شیء من شعر رسول الله صلی الله علیه و سلم و قلامة اظفاره فاوصی ان تجعل فی فمه و عینه و قال: «افعلوا ذلک و خلوا بینی و بین ارحم الراحمین»(150) و منها ما روی عن وهب بن منبه قال: «کان رجل عصی الله مائة سنة فی بنی اسرائیل ثم مات فاخذوه و اَلقَوهُ فی مزبلة فاوحی الله تعالی الی موسی علیه الصلاة و السلام ان اخرجه فَصَلّ علیه قال: یا رب ان بنی اسرائیل شهدوا انه عصاک مأة سنة فاوحی الله الیه هکذا الا انه کان کلما نشر التوراة و نظر الی اسم محمّد قبّله و وضعه علی عینیه فشکرت له ذلک و غفرت له و زوجته سبعین حوراء»(151) فاذا غفر الرجل بتعظیمه اسم الموعود فکیف لایغفر من یتوسّل بمسمّاه المودود.
و منها ما قاله الامام الشافعی رحمة الله تعالی علیه: آلُ النَّبِی ذَرِیعَتِی/ وَ هُم اِلَیهِ وَسِیلَتِی/ اَرجُو بِهِم اُعطَی غَداً / بِیَدِ الیَمِینِ صَحِیفَتِی.(152) قال العلامة الفهامة یوسف بن اسماعیل النبهانی قد اتفق ائمة العلماء العارفین الهادین المهدیین جیلاً بعد جیل من عهده صلی الله علیه و سلم الی الآن علی جواز التوسل به علیه الصلاة و السلام الی الله تعالی لقضاء الحاجات فی حیاته صلی الله علیه و سلم و بعد الممات و قد صار من المجربات ان من استغاث به صلی الله علیه و سلم الی الله تعالی باخلاص و صدق التجاء تقضی حاجته مهما کانت و لم یحصل التّخلّف لاحد الا من ضعف الیقین و حصول التردد و عدم صدق الالتجاء و ادلّة ذلک و شواهده کثیرة جدا مفصّلة فی هذا الکتاب و غیره.(153)
*******
بیان التصوف
التصوف هو التجنُّب عن الاخلاق الشیطانیة کالکبر و الغضب و البخل و الحسد و الغفلة و سوء الظن و الریاء و الحقد و طول الامل و الحرص و غیرها من الاوصاف الذمیمة و التخلق بالاخلاق الرحمانیة کالتواضع و الحلم و الجود و الحضور و حسن الظن و الاخلاص و الصبر و القناعة و التوکل و الزهد و غیرها من الاوصاف الحمیدة و نتیجته فی هذه الدنیا الصدق مع الحق و حسن الخلق مع الخَلق.
فالتصوف بهذا المعنی لازم علی کل مسلم و مسلمة لدلائله فی الکتاب و السنة منها قوله تعالی: «اِنَّ اللهَ لایُحِبُّ مَن کَانَ مُختَالاً فَخُوراً»(154) ای متکبراً فی نفسه یأنف عن اقاربه و جیرانه فخورا علی الناس مترفعاً علیهم یری انه خیر منهم(155) و منه قوله صلی الله علیه و سلم: «لاتَغضَب فان الغَضَبَ مَفسَدَةٌ»(156) و منها قوله تعالی: «وَ لایَحسَبَنَّ الَّذینَ یَبخَلُونَ بِما آتَاهُم اللهُ مِن فَضلِهِ هُو خَیراً لَهُم بَل هُوَ شَرٌّ لَهُم سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ یَومَ القِیامةِ»(157) و منها قوله صلی الله تعالی علیه و سلم: «ایاکم و الحَسَد فِانَّ الحسد یأکُلُ الحسنات کما تأکل النار الحطبَ»(158) و منها قوله تعالی: «و لاتَکُن مِّن الغَافِلِینَ»(159) ای و لاتغفل عن ذکر الله(160) و منها قوله تعالی: «یا ایُّها الَّذینَ آمَنوا اجتَنِبوا کَثیراً مِن الظَّنِّ اِنَّ بَعضَ الظنِّ اِثمٌ وَ لاتَجَسَّسُوا وَ لایَغتَب بَعضُکُم بَعضاً»(161) ای ابتعدوا عن التهمة و التَّخَوُّنِ و اساءة الظن بالاهل و الناس.(162)
و منها قوله تعالی: «الَّذِینَ هُم یُراؤُن»(163) ای یصلون امام الناس ریاءً لیقال انهم صلحاء و یخشعون لیقال انهم اتقیاء و یتصدقون لیقال انهم کرماء و هکذا سائر اعمالهم للشهرة و الریاء(164) و منه قوله صلی الله تعالی علیه و سلم: «لا حِقدَ فی الاسلام و لا نَهبَةَ»(165) و منها قوله تعالی: «ذَرهُم یأکُلُوا وَ یَتَمتَّعُوا وَ یُلهِهِمُ الاَمَلُ فَسَوفَ یَعلَمُونَ»(166) ای یشغلهم الامل بطول الاجل عن التفکر فیما ینجیهم من عذاب الله(167) و منها قوله صلی الله تعالی علیه و سلم: «ما ذِئبان جائعانِ اُرسلا فی غنمٍ بِاَفسَدَ لَهَا من حرص المرءِ علی المال و الشرف لِدِینِهِ»(168) و منها قوله صلی الله تعالی علیه و سلم: «تواضَعُوا و جالِسُوا المساکین تکونوا من کبراءِ الله و تخرُجُوا من الکِبرِ».(169)
و منها قوله صلی الله تعالی علیه و سلم: «الحَلیمُ سیِّدٌ فی الدّنیاو سیِّدٌ فی الآخرة»(170) و منها قوله صلی الله تعالی علیه و سلم: «السَّخِیُّ قریبٌ من اللهِ قریبٌ من الجنة قریبٌ من الناسِ بعیدٌ من النار و البخیلُ بعیدٌ من اللهِ بعیدٌ من الجنة بعیدٌ من الناس قریبٌ من النار و لَجَاهِلٌ سخیٌ اَحَبُّ الی اللهِ عزَّ و جلّ من عابدٍ بخیلٍ(171) و منها قوله تعالی: «یَا اَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا اذکُروا اللهَ ذِکراً کَثِیراً»(172) و منها قوله صلی الله علیه و سلم: «حُسنُ الظنِّ مِن حُسنِ العِبادةِ».(173)
و منها قوله صلی الله علیه و سلم: «اَخلِصوا اَعمَالکم للهِ فَاِنَّ اللهَ لایَقبَلُ الاّ ما خَلُصَ لَهُ»(174) و منها قوله تعالی: و الصَّابرِینَ فِی البَأسآءِ و الضَّرَّاءِ وَ حِینَ البَأسِ اُولئِکَ الَّذینَ صَدَقُوا وَ اُولئِکَ هُمُ المُتَّقُون»(175) و منها قوله صلی الله تعالی علیه و سلم: «علیکم بالقناعة فاِنَّ القناعةَ مالٌ لاینفد»(176) و منها قوله تعالی: «وَ عَلَی اللهِ فَلیَتَوکَّلِ المُؤمِنُونَ»(177) و منها قوله صلی الله تعالی علیه و سلم: «الزُّهدُ فی الدنیا یُریحُ القَلبَ و البدن و الرَّغبةُ فیها تُکثِرُ الهَمَّ و الحُزنَ و البطالةُ تُقَسِّی القلبَ»(178) و الدلائل فی تهذیب النفس عن الرَّذائل و تحسینها بالفضائل کثیرة جدّا.
فالحاصل من استلزم التصوف مع رعایة احکام الشریعة فهو فائزٌ مقتصدٌ و من اوجبه علی نفسه بلاتشبُّثٍ باحکام الشریعة او لازَمَها بِلا التِزامِ التصوف فهو واقع فی ورطةِ الافراط و التفریط و من هنا قال الامام مالک: مَن تَفَقَّهَ و لم یَتَصَوَّف فقد تفسق و من تَصَوَّفَ و لم یَتَفَقَّه فقد تَزَندَقَ و من جمعَ بَینَهما فقد تَحَقَّقَ(179) و هکذا جمع الامام ابوحنیفه بین الفقه و التصوف و رأیت فی بعض الرسائل ان لسیدنا ابی حنیفة رحمه الله تعالی صحبة بفضیل بن عیاض و حکی انه قال بعد ما حصل له هذه النعمةُ العظمی و الغنیمةُ الاسنی: «لولا السَّنتان لَهَلَکَ النُّعمَانُ».(180)
*******
بیان الذکر
الذکر هو التلفظ باسم خاص للباری تعالی او بما یدل علی عظمته او احضاره فی الذهن و ضده النسیان و لا خلاف بین المسلمین فی کون الذکر من اهمِّ المشروعات و انَّما الاختلاف فی انه بصفة الجهر او بصفة الاخفاء فبعض العلماء یُفضّلون هذا و بعضهم یرجحون ذلک و الخلاف فی الافضلیة و اما الکراهة فَمُنتفیةٌ الا ان یجهر رِیاءً او یشوش علی المصلی او القاری او یؤذیَ النائِمَ او یجُرَّ بلاءً فی الحرب او یعجَّ حتی ینفخ حلقه و یثجَّ الدم من فمهِ فهذه الامور تمنع الجهر و ترجّح الاخفاء منه.
و النصوص الآتیة محمولة علیها منها قوله تعالی: «اُدعُوا رَبَّکُم تَضَرُّعاً و خُفیَةً اِنَّه لایُحِبُّ المُعتَدِینَ»(181) و منها قوله تعالی: «وَ اذکُر رَبَّکَ فِی نَفسِکَ تَضَرُّعاً و خِيفَةً و دُونَ الجَهرِ مِن القولِ»(182) و منها قوله تعالی: «وَ اِن تَجهَر بالقولِ فَانّهُ یَعلَمُ السِّرَّ وَ اَخفَی»(183) و منها قوله تعالی: «وَ اغضُض مِن صَوتِکَ اِنَّ اَنکَرَ الاصواتِ لَصَوتُ الحَمِیرِ»(184) و منها قوله تعالی: «و لاتَجهَر بِصَلاتِکَ»(185) و منها الحدیث الصحیح النبویُّ: «خیرُ الذّکرِ الخَفِیُّ».(186)
و منها ما روی عن ابی موسی الاشعری قال: «کنا مع رسول الله صلی الله علیه و سلم فی سفر فجعل الناس یجهرون بالتکبیر فقال رسول الله صلی الله علیه و سلم: یا ایّها الناس اَربِعُوا علی انفسکم انکم لاتَدعُونَ اصَمَّ و لا غائباً انکم تدعون سمیعاً بصیراً و هو معکم و الذی تدعونه اقرب الی احدکم من عنق راحلته»(187) و منها قوله صلی الله تعالی علیه و سلم: «اذکروا اللَه ذِکراً خامِلاً قیل: و ما الذکر الخامل؟ قال الذِّکرُ الخفیّ».(188)
و منها الحدیث القدسیُّ: «انا معه حین یذکُرُنی فَاِن ذَکَرَنی فی نفسِه ذَکَرتُهُ فی نَفسِی»(189) و منها منع ابن مسعود یعنی اخراجه جماعة من المسجد سمعهم یهللون و یصلون علیه الصلاة و السلام جهراً(190) و منها لمّا رأی رسول الله صلی الله تعالی علیه و سلم عمر رضی الله عنه یقرأ رافعاً صوته فسأله «فقال: اُوقِظُ الوسنان و اَطرُدُ الشیطان قال علیه السلام: اخفض من صوتکَ قلیلاً»(191) و منها «ذاکرُ الله خالیاً کمبارزةٍ الی الکفَّار من بینِ الصُّفُوفِ خالیاً»(192) و امثال هذه النصوص کثیرة.
و ان کان الذاکر من العوام او فی ابتداءِ السلوک او ممن لاینشطُ بالاخفاءِ اَو اَرادَ ايِقاظَ قلبه او طرد نومه او دفع وسواسه او تکثیر شُهودٍ من الملائکة و الجن و الانس و الحیوان و النبات و الجماد او قصد تنبیه الغافلین و وصول البركة الي السامعين او امر شيخه المرشد بالجهر او ذکر بالفئة مجتمعین علی نجدٍ واحدٍ او ابتلی بتَغَوُّلِ الغیلان فهذه الامور اسبابٌ مقتضیةٌ لرفع الصوت و مرجّحة للجهر من الاخفاء.
و النصوص الآتیة تحمل علیها منها قوله تعالی: «فَاذکُروا اللهَ کَذِکرِکُم آباءَکُم اَو اَشَدَّ ذِکراً»(193) و منها قوله تعالی: «وَ اِذا قُرِیءَ القُرآنُ فَاستَمِعُوا لَهُ وَ انصُتُوا»(194) و منها قوله تعالی: «ثُمَّ اِنّی دَعَوتُهُم جِهَاراً»(195) ای معلناً قال ابن عباس بِاَعلی صوتی(196) و منها قوله تعالی: «اِنَّ اِبرَاهِیمَ لاَوَّاهٌ حَلِیمٌ»(197) الاواه الذی یرفع صوته بالذکر و الدعاء و القرآن و بکثرة التلاوة(198) و منها قوله تعالی: «وَ لاتُخافِت بِهَا»(199) و منها الحدیث القدسی: «و اِن ذَکَرَنِی فی مَلأٍ ذَکَرتُهُ فِی ملأٍ خیرٍ مِنهُ»(200) و منها ما روی عن عبدالله بن عباس رضی الله عنهما قال: «اِنَّ رَفْع الصوت بالذکر حین ینصرفُ الناسُ من المکتوبة کان علی عهد رسول صلی الله علیه و سلم و قال ابن عباس کنتُ اَعلم اذا انصرفوا بذلک اذا سمعتُه».(201)
و منها ما روی عن عبدالله بن زبیر قال کان رسول الله صلی الله علیه و سلم اذا سلم من صلاته یقول بصوته الاعلی «لا اله الا الله وحده لا شریک له له الملک و له الحمد و هو علی کل شیء قدیر لا حول و لا قوة الا بالله لا اله الا الله و لانعبد الا ایاه له النعمة و له الفضل و له الثناء الحسن لا اله الا الله مخلصین له الدین و لو کره الکافرون» رواه مسلم(202) و منها ما روی عن ابی الجوزاء رضی الله عنه قال: قال رسول الله صلی الله علیه و سلم: «اکثِرو ذکرَ اللهِ حتی یقول المنافقون اِنَّکُم مُرآؤُنَ» وجه الدلالة من هذا ان ذلک انما یقال عند الجهر دون الاسرار.(203)
و منها ما روی عن عبدالرحمن بن ابزی عن ابیه قال «کان یقول اذا سلم فی الوتر سبحان الملک القدوس ثلاثا و یرفع صوته بالثالثة»(204) و منها اتی ابابکر رضی الله عنه فوجده یقرأ خافضا صوته فسأله فقال «قد اسمعتُ مَن ناجیتُ فقال علیه السلام: ارفَع من صوتک قلیلاً»(205) و منها قوله صلی الله علیه و سلم: «اِذا تَغَوَّلَت لَکُمُ الغِیلانُ فَنادُوا بالاَذَان فِانَّ الشّیطان اذا سَمِعَ النّداءَ اَدبَرَ و لَهُ حُصاصٌ»(206) و منها ما روی عن ابی عبید قال: «ان المؤمن اذا مات نادت بقاع الارض عبدالله المؤمن مات فتبکی علیه الارض و السمآء فیقول الرحمن: ما یبکیکما علی عبدی فیقولون: ربنا لم یمش فی ناحیة مِنَّا قط الا و هو یذکرک» وجه الدلالة من ذلک ان سماع الجبال و الارض للذکر لایکون الا عن الجهر به.(207)
و منها ما روی عن ابی هریرة رضی الله عنه عن النبی صلی الله علیه و سلم قال: «ما اَذِنَ اللهُ لشیءٍ ما اَذِنَ لِنَبیٍّ حَسَنِ الصوتِ یَتَغَنَّی بالقرآنِ یَجهَرُ به»(208) و منها ما روی عن عبدالله «انه اخبره ان ابا سعیدٍ الخدری قال له انی اراک تحب الغنم و البادیَةَ فاذا کنت فی غنمکَ او بادیتک فاذَّنتَ للصلاة فارفع صوتک بالندآءِ فانه لایسمعُ مَدی صوت المؤذن جنٌّ و لا انسٌ و لا شیءٌ الاّ شهد له یوم القیامة قال ابوسعید سمعتُه من رسول الله صلی الله علیه و سلم»(209) و منها ما روی عن جابر بن عبدالله «ان رجلاً کان یرفع صوته بالذکر فقال رجل: لو ان هذا خفض من صوته فقال رسول الله صلی الله علیه و سلم: دَعهُ فانه اَوَّاهٌ».(210)
و منها ما روی «ان النبی علیه السلام کان یجهر مع الصحابة رضوان الله علیهم اجمعین صوته بالاذکار و التهلیل و التسبیح بعد الصلاة»(211) و منها ما روی عن ام هانی قالت «کنت اسمع قراءة النبی صلی الله علیه و سلم و انا علی عریشی»(212) و منها ما روی عن ابی سهیل بن مالک «ان عمر بن الخطاب کان یجهرُ بالقراءة و ان قرائته کانت تسمع عند دار ابی جهم بالبَلاطِ»(213) و منها ما روی عن السائب ان رسول الله صلی الله علیه و سلم قال: «جاءنی جبریلُ فقال مُر اصحابک یرفعوا اصواتهم بالتکبیر»(214) و امثال هذه النصوص کثیرة فحاصل الکلام اَنَّ الاعتقاد ان لا وجه للذکر الا بالجهر من الافراط و القول ان لا جواز لهُ الا بالاخفاء من التفریط و الحکم بالتفصیل المذکور من الاقتصاد.
*******
بیان الشفاعة
الشفاعة هی سؤال فعل الخیر و ترک الضرر عن الغیر لاجل الغیر علی سبیل التضرع و تنقسم علی قسمتین القسمة الاولي دُنیَویَّةٌ و هی نوعان احدهما ان یشفع الشافعُ لاخیه المسلم فی امر مشروع کرفع ظُلم عن مظلوم او جرِّ نفع الی مستحق فهذه الشفاعة مستحبة مستلزمة للثواب لقوله تعالی: «مَن یَشفَع شَفَاعَةً حَسَنَةً یَکُن لَهُ نَصِیبٌ مِنهَا»(215) و لما صح عن النبی صلی الله علیه و سلم: «اشفَعُوا تُؤجَروا و یَقضی الله علی لسانِ نبیَّهِ ما شاءَ».(216)
و الثانی ان یشفَعَ فی امر غیر مشروع کاسقاط حَدٍّ من حدود الله و اهْدار حقٍّ من حقوق العباد فهذه الشفاعة مستقبحةٌ مستلزمةٌ للعقاب لقوله تعالی: «و مَن یَشفَع شَفَاعة سَیِّئَةً یَکُن لَهُ کِفلٌ مِنهَا»(217) و فی حدیث الحدود «اذا بلغ الحدُّ السلطان فلعن الله الشّافع والمشَفِّع ای الذی یقبل الشفاعةَ»(218) ففی الخبر «من حالت شفاعته دون حد من حدود الله تعالی فقد ضادَّ الله تعالی فی ملکه و من اعان علی خصومة بغیر علم کان فی سخطٍ الله تعالی حتی ینزع».(219)
و القسمة الثانیة اُخرویة و هذه باعتبار صفتها اثنتان منفیة مردودة و مثبتة مقبولة فالاولی شفاعةُ الآلهة الباطلة کالاصنام و غیرها لقوله تعالی: «و مَا نَری مَعَکُم شُفَعَاءَکُم الَّذِینَ زَعَمتُم اَنَّهُم فِیکُم شُرَکَاءُ لقد تَقَطَّع بَینَکُم و ضَلَّ عَنکُم مَّا کُنتُم تَزعُمُونَ»(220) و قوله تعالی: «و لَم یَکُن لَهُم مِن شُرَکَائِهِم شُفَعَآءُ وَ کَانُوا بِشُرَکَائِهِم کَافِرِینَ»(221) و قوله تعالی: «اَ اَتَّخِذُ مِن دُونِهِ الِهَةً اِن یُرِدنِ الرَّحمنُ بِضُرٍّ لاَتُغنِ عَنِّی شَفَاعَتُهُم شَیئاً و لایُنقِذُونِ»(222) و قوله تعالی: «هَل یَنظُرُونَ اِلاّ تَأوِیلَهُ یَومَ یَأتِی تأوِیلُهُ یَقُولُ الَّذِینَ نَسُوهُ من قَبلُ قد جآءَت رُسُلُ رَبِّنَا بِالحَقِّ فَهَل لَّنَا من شُفَعَآءَ فَیَشفَعُوا لَنَا اَو نُرَدُّ فَنَعمَلَ غیرَ الَّذِی کُنَّا نَعمَلُ قَد خَسِرُوا اَنفُسَهُم وَ ضَلَّ عَنهُم مَا کَانُوا یَفتَروُن».(223)
و من هذه القبیلة المنفیَّة شفاعة الابرار للکفار لقوله تعالی: «فَمَا تَنفَعُهُم شَفَاعَةُ الشَّافِعِینَ»(224) من الملائکة و الانبیآء و الصالحین لانها للمؤمنین دون الکافرین(225) و قوله تعالی: «و مَا اَضَلَّنَا اِلاّ المُجرِمُونَ فَمَا لَنَا من شَافِعِینَ»(226) کما للمؤمنین من الملائکة و النبیین و المؤمنین(227) و الثانیة شفاعةُ الاتقیآء باذن ربّهم للمسلمین لقوله تعالی: «لایَملِکُونَ الشَفَاعَةَ اِلاّ مَن اِتَّخَذَ عِندَ الرَّحمنِ عَهداً»(228) و قوله تعالی: «یَومَئِذٍ لاتَنفَعُ الشَّفَاعَةُ اِلاّ مَن اَذِنَ لَهُ الرَّحمنُ».(229)
و قوله تعالی: «و لایَملِکُ الَّذِینَ یَدعُونَ مِن دُونهِ الشَّفَاعَةَ الا مَن شَهِدَ بالحَقِّ»(230) و قوله تعالی: «لاَتُغنِی شَفَاعَتُهُم شَیئاً اِلا مِن بَعدِ اَن یَأذَنَ اللهُ لِمَن یَشآءُ و یَرضَی»(231) و قوله تعالی: «مَن ذَا لَّذِی یَشفَعُ عِندَهُ اِلا باِذنِهِ».(232) و قوله تعالی: «وَ لایَشفَعُونَ الاّ لِمَن ارتَضَی»(233) و قول النبی صلی الله تعالی علیه و سلم: «یَشفَعُ یَومَ القِیامَةِ ثَلاثَةٌ: الانبیآءُ ثم العلماءُ ثم الشهداءُ»(234) وَ الادلَّةُ فی ذلک کثیرةٌ.
و الشفاعةُ المقبولة تنقسم علی خمسة انواع اولها الشفاعة العظمی و هی اِراحةُ اهل الموقَف من هوله و طُولِ المکث فیه بتعجیل حسابهم و هی التی یتأخر عنها اولوالعزم من الرسل علیهم الصلاة و السلام و هی مختصة به صلی الله تعالی علیه و سلم لقوله تعالی: «عسَی اَن یَبعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامَاً مَحمُوداً»(235) ای یحمدک فیه الاولون و الآخرون و هو مقام الشفاعة فی فصل القضاء(236) و عسی فی کلام الله تعالی للتحقیق.
و قوله صلی الله علیه و سلم: «اذا کان یوم القیامة ماج الناس بعضهم الي بعض فیأتون آدم فیقولون له: اشفع لذرِّیَّتِکَ فیقول: لست لها و لکن علیکم بابراهیم علیه السلام فانه خلیل الله فیأتون ابراهیم فیقول لست لها و لکن علیکم بموسی علیه السلام فانه کلیم الله فیُؤتی مُوسی فیقول لست لها و لکن علیکم بعیسی علیه السلام فانه رُوح الله و کلمته فیؤتی عیسی فیقول لست لها و لکن علیکم بمحمّد صلی الله علیه و سلم فاُوتی فاَقولُ: انا لها فَاَنطَلِقُ فاستاذِنُ علی ربی فیُؤذَنُ لی فاقوم بین یدیه فَاَحمَدُهُ بِمَحَامِدَ لا اقدرُ علیه الآنَ یُلهِمُنِيهِ الله ثم اَخِرُّ له ساجداً فیقال لی یا محمّد ارفع رأسک و قل یسمع لک و سَل تُعطه و اشفَع تُشَفَّع».(237)
و ثانیها فی ادخال قوم الجنة بغیر حساب و هی ایضا خاصة بالنبی صلی الله علیه و سلم لقوله: «وعدنی ربی ان یُدخِلَ الجنة من امتی سبعین الفاً لا حساب علیهم و لا عذاب مع کل الف سبعون الفاً و ثلاث حَثَیَاتٍ من حَثَیَاتِهِ»(238) و ثالثها فی قوم استوجبوا النار بذنوبهم فلایدخلونها لما صح عن النبی صلی الله علیه و سلم «لیدخلنَّ الجنَّةَ بشفاعةِ رجلٍ من امتی اکثر من بنی تمیم».(239)
و عن ابی سعید ان رسول الله صلی الله علیه و سلم قال: «اِنَّ مِن امَّتی مَن یَشفَعُ لِلفِئَامِ مِنَ الناس و مِنهُم مَن یَشفَعُ للقَبِیلَة و منهم من يشفع للعُصبَة و منهم مَن یَشفَع للرجل حتی یدخلوا الجنَّةَ هذا حدیثٌ حَسَنٌ»(240) و رابعها فی اخراج بعض العُصاةِ من النار لما صحَّ عن النبی علیه الصلاة و السلام: «لَیَخرجَنَّ قومٌ من امتی من النار بشفاعتی یُسَمَّون الجَهَنَّمییّنَ».(241)
و خامسها فی زیادة الدرجات فی الجنة لبعض اهلها لقوله تعالی: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتهُم ذُرِّیَّتُهُم بِاِیمَانٍ اَلحَقنَا بِهِم ذُرِّیَّتَهُم وَ مَآ اَلَتنَاهُم مِن عَمَلِهِم مِن شَیءٍ»(242) و لقوله صلی الله علیه و سلم: «اذا دخل الرجل الجنةَ سأل عن ابویه و زَوجَتِهِ و ولده فيقالُ له: اِنَّهُم لم یبلغوا درجتک و عَمَلَکَ فیقول یا ربِّ قد عملتُ لی و لهم فیؤمر بالحاقهم به»(243) و الاحادیثَ فی باب الشفاعة مشاهیر الالفاظ و متواترة المعانی فحاصل الکلام مَن اوجب الشفاعة مطلقا فهو ضالٌ بالافراط و مَن انکرها مطلقا فهو هالکٌ بالتفریط و مَن قال بالتفصیل المذکور فهو ناجٍ مقتصد.
*******
بیان الزیارة
زیارة القبور نوعان مشروعةٌ و منهیةٌ فالمشروعة ما روعی الاقتصاد فیه و المنهیة ما عدل عنه الی طرفیه الافراط و التفریط فالافراط فیها ان تتّخذها معابد و ان تجعل اصحابها ارباباً مستقلة تقضی الحوائج و تکشف الکرائب و تسأَل منها حاجاتک فلایدخل هذا الوادی الا من هو صال الجحیم لقوله تعالی: «وَ لایَأمُرکُم اَن تَتَّخِذُوا المَلائِکةَ وَ النَّبِیِّینَ اَربَابَاً اَیَامُرُکُم بِالکُفِر بَعدَ اِذ اَنتُم مُسلِمُونَ»(244) و قوله تعالی: «وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ اَولِیآءَ مَا نَعبُدُهُم اِلاّ لِیُقَرِّبُونَا اِلَی اللهِ زُلفَی».(245)
و قوله صلی الله تعالی علیه و سلم: «اللّهُم لاتَجعَل قَبرِی وَثَناً یُعبَدُ اشتَدَّ غَضَبُ اللهِ عَلَی قَومٍ اتَّخَذُوا قُبورَ انبیائهم مساجِدَ»(246) و من هذا القبیل ما روی عن ابی الهیَّاج الاسدی قال: «قال لی علی بن ابی طالب اَلاّ ابعَثُکَ علی ما بعثنی علیه رسول لله صلی الله علیه و سلم اَن لاتَدَعَ تِمثَالا الاّ طَمَستَه و لا قَبراً مُشرِفاً الاّ سَوَّیتَهُ»(247) و ما صحّ عنه: نهی عن الصلاة علی القبور.(248)
و التفریط فیها ان تعتقد ان الاجداث لیست الاّ اجزاءً مفتوتةً و تِربَاناً مجموعةً و ان اصحابها معدومةٌ ممحوضةٌ و لاتجوز زیارتها الاّ للاعتبار من ظواهرها فقط ککون اصحابها فی بطن الثَّریَ اجساماً بالیةً بعد بروزهم الی سطح الارض اشخاصاً عالية و انهم صاروا جامدین کسائر الجوامد لایسمعون و لایفهمون و تحکمَ انّ من یری حاجاته مَقضیَّةً عندها فهو من عدادِ المُشرکین اَلا من رَکَب متن هذا فقد خبَطَ خَبطَ عَشواء لانَّ فضل المکان بالمکین و هو المؤمن المتقی و القبر مکانه و مقرّ جسده و متعلق روحه و هو کبر فضلاً و شرفاً عند الله لقوله تعالی: «فَمَا بَکَت عَلَیهِمُ السَّمآءُ وَ الاَرضُ»(249) بخلاف المؤمنین یبکی علیهم بموتهم مُصلاهُم من الارض و مصعد عملهم من السمآء.(250)
و لقوله علیه الصلاة و السلام: «ان السمآء و الارض تبکیان لموت العلماء»(251) فالشارع الکریم کما اکرم المؤمن حیّاً بتحریم ماله و عرضه و دمه اكرمه میّتاً بایجاب الغُسل و التکفین و الصلاة علیه و الدفن و باستحباب الزیارة و بالنهی عن وطیء قبره و القعود و النوم و قضاء الحاجة علیه لما رواه الامام احمد من حدیث عمرو بن حزم الانصاری مرفوعا: «لاتقعدوا علی القبور» و فی روایة له: «رآنی رسول الله صلی الله علیه و سلم و انا متکئی علی قبر فقال: لاتؤذ صاحب القبر» اسناده صحیح(252) و لما صحَّ عنه صلی الله علیه و سلم: «ان کسر عَظم المسلم میّتاً ککسره حیّاً»(253) و لقوله علیه الصلاة و السلام: «لان یَجلِسَ احدُکُم علی جَمرَةٍ فَتُحرِقَ ثِیابَهُ فَتَخلُصَ الی جِلدِهِ خَیرٌ لَهُ مِن ان یَجلِسَ علی قَبرٍ».(254)
و ما اخرجه سعید بن منصور عن ابن مسعود انه سئل عن الوطیء علی القبر قال «کما اَکرَه اذی المؤمن فی حیاته فانّی اَکرَه اذاه بعد موته» و ما اخرج ابن منده عن القاسم بن مخیمرة قال: «لان اطأ علی سنان رمحی حتی ینفذ من قدمی احب الیّ من ان اطأ علی قبرٍ و ان رجلا وطیء علی قبر و ان قلبه لیقظان اذ سمع صوتا من القبر الیک عنی یا رجل لاتؤذینی»(255) و ما روی عن بشر بن معبد المعروف بابن الخصاصیة قال: «بینما انا اماشی النبی صلی الله علیه و سلم نظر فاذا رجل یمشی بین القبور علیه نعلان فقال: یا صاحب السِّبتِیَّتَینِ اَلقِ سِبتِیَّتَکَ»(256) و انما امره بالخلع احتراماً للمقابر لانه کان یمشی بینها، فلذا یکره قطع نباتها.
و الاقتصاد فیها ان تری قبور المسلمین بعین الاهتمام و الاعتبار و ان لاتمر بها الا بالتسلیم علیها و بالاستغفار لاصحابها و ان تعتقد باستحباب زیارتها للرجال و النسآء و انهم یعلمون زُوَّارهم و ینتفعون منهم و جواز انتفاع الاحیاء بالاموات و سؤال الحاجة عندها من الله تبارک و تعالی و دلائلها کثیرة منها ما روی عن بُریدةَ قال: «کان رسول الله صلی الله علیه و سلم یُعَلّمهم اذا خرجوا الی المقابر السلام علیکم اهل الدیار من المؤمنین و المسلمین و انا ان شاءَ اللهُ بکم لَلاحِقون نسأل اللهَ لَنا و لکم العافیةَ رواه مسلم».(257)
و منها ما روی عن عثمان رضی الله عنه قال: «کان رسول الله صلی الله علیه و سلم اذا فرغ من دفن المیت وقف علیه و قال: استغفروا لاخیکم و اسألوا له التثبیت فانه الآن یُسأل رواه ابو داود و صَحَّحهُ الحاکم»(258) و منها ما روی عن ابی بریدة عن ابیه رضی الله عنه قال: «قال رسول الله صلی الله علیه و سلم: کنت نهیتکم عن زیارة القبور فَزُورُوها رواه مسلم»(259) و منها ما روی عن عائشة رضی الله عنها قالت: «قال رسول الله صلی الله تعالی علیه و سلم: ما من رجل یزور قبر اخیه و یجلس عنده الا استأنس و رد علیه حتی یقوم».(260)
و منها ما روی عن عمر بن الخطاب رضی الله تعالی عنه انه مر بالبقیع فقال: «السلام علیکم یا اهل القبور اخبار ما عندنا ان نساءکم قد تزوجن و دیارکم قد سکنت و اموالکم قد فرقت فاجابه هاتف یا عمر بن الخطاب اَخبَار ما عندنا ان ما قدمناه فقد وجدناه و ما انفقناه فقد ربحناه و ما خلفناه فقد خسرناه»(261) و منها ما روی عن علی رضی الله عنه: «من مرّ علی المقابر فقرأ فیها احدی عشرة مرة قل هو الله احد ثم وهب اجره الاموات اعطی من الاجر بعدد الاموات»(262) و منها ما ورد فی الآثار: «مَن دَخَل المقابرَ فقرأ سورة یس خفَّف اللهُ عنهم یومئذ و کان له بعدد من فیها حسنات».(263)
و منها ما قاله العلامة الفقیه ابن عابدین: «و یَقرأ من القرآن ما تیسر له من الفاتحة و اول البقرة الی المفلحون و آیة الکرسی و آمن الرسول و سورة یس و تبارک الملک و سورة التکاثر و الاخلاص اثنی عشر مرّة او احدی عشر او سبعاً او ثلاثاً ثم یقول: اللهم اوصل ثواب ما قرأناه الی فلان او الیهم»(264) و امّا زیارة قبره صلی الله علیه و سلم من افضل القربات و اجلُّ الطاعات قریبة من درجة الواجبات للاحادیث النبویة منها ما رواه ابن عدی بسند حسن: «من حج البیتَ و لم یزرنی فقد جفانی».(265)
و منها ما روی عن ابن عمر رضی الله عنهما قال: «قال رسول الله صلی الله علیه و سلم: من زار قبری وجبت له شفاعتی رواه الدار قطنی و البیهقی و غیرهما و هو حسن او صحیح»(266) و منها ما روی عن انس «من زارنی بالمدینة مُحتسباً کنت له شهیداً و شفیعاً یوم القیامةِ»(267) و هو حسن و منها ما روی عن ابن عمر: «من حج فزار قبری بعد وفاتی کان کمن زارنی فی حیاتی».(268)
و امّا طلب المطالب و سؤال الحاجات عندها من الله الجواد الکریم امر مندوب عند علماء الاسلام لان قبور الصلحاء لا سیما الانبیآء و الاولیآء منازل فیوضات الرحمن و مهبّ الطاف الربّ المنّان لقول سید ولد عدنان صلی الله تعالی علیه و سلم: «عندَ ذِکرِ الصَالِحِینَ تَنَزَّلُ الرَّحمةُ»(269) فلذا قال الامام الشافعی رحمه الله تعالی: «قبر موسی الکاظم تریاق مجرب لاجابة الدعاء»(270) و قال العلامة ابن عابدین: «معروف الکرخی ابن فیروز من المشایخ الکبار مجاب الدعوة يستسقی بقبره»(271) و قال العلامة المحقق علی القاری: «و یُسَنُّ الدعاء عند القبور دائماً کما کان یفعل النبیّ صلی الله علیه و سلم فی الخروج الی البقیع».(272)
فان قلتَ: اِنَّ اللهَ تعالی بیَّن بقوله الفصیح: «وَ اَن لَیسَ لِلاِنسانِ اِلا مَا سَعی»(273) و نبیه صلی الله تعالی علیه و سلم صرّح فی حدیثه الصحیح: «لاتُشَدُّ الرِّحالُ اِلاّ الی ثَلاثةِ مَسَاجِدَ: المسجد الحرام و مسجدی هذا و المسجد الاقصی»(274) فبالاوّل ینتفی انتفاع الموتی من اخوانهم الاحیاء و بالثانی یثبت عدم جواز سفر الاحیاء لزیارة قبور الموتی؟ قلتُ: اُجیب لک کما اجاب الاوّلون عن الآیة بوجوه احدها انها منسوخة بقوله: «وَ الَّذِین آمَنُوا و اتَّبَعَتهُم ذُرِّیَّتُهُم بِاِیمانٍ اَلحَقنَا بِهِم ذُرِّیَّتُهُم و مَا اَلَتنَاهُم مِن عَمَلِهِم مِن شَیءٍ»(275) ادخل الابناء الجنة بصلاح الآباء.
الثانی انها خاصة بقوم ابراهیم و موسی علیهما السلام فاما هذه الامة فلها ما سَعَت و ما سُعِیَ لها الثالث ان المراد بالانسان هنا هو الکافر فامّا المؤمن فله ما سُعِیَ له قاله الربیع بن انس الرابع لیس للانسان الاّ ما سعی من طریق العدل فامّا من باب الفضل فجائز ان یزیده الله ما شاء قاله الحسین بن الفضل الخامس ان اللام بمعنی علی ای لیس علی الانسان الا ما سعی(276) کقوله تعالی: «وَ لَهُمُ اللَّعنَةُ وَ لَهُم سُوءُ الدّارِ»(277) ای علیهم فعلی هذا کانت الآیةُ کآیةِ و لاتَزِرُ وازِرَةٌ وِزرَ اُخری(278) او هی عامة خُصّ منها البعضُ کالعمل المنویِّ له.
و دعاء الغیر و الشفاعة و الدَین المؤدّی عنه و غیرها مما لم یکسبه بنفسه او ما سُعی له هو سَعیُه لانه لَمَّا لم ینفع الانسانَ سعیُ غیره اِلا مبنیّاً علی سعی نفسه و هو ان یکون مسلماً کان سَعیُ غیره کانَّه سعیُ نفسه لکونه تابعاً له او انما لاینفع الانسان سعی غیره اذا عمله الغیر لنفسه فقط اما اذا عمله الغیر و بذل ثواب عمله له فهو ینفعه لانه سعی نائبه الذی نصبه الشارع الآمر بالاحسان الی المسلمین عنه فسعی النائب سعیٌ عن المنوب عنه.
و الجواب عن الحدیث قال شیخنا زین الدین من احسن المحامل ان المراد منه حکم المساجد فقط و انه لایشد الی مسجد من المساجد غیر هذه الثلاثة فامّا قصد غیر المساجد من الرحلة فی طلب العلم و التّجارة و التّنزُّه و زیارة الصالحین و المشاهد فلیس داخلاً فی النهی و قد ورد ذلک مصرّحا فی بعض الطرق الحدیث فی مسند احمد روایة ابی سعید الخدری رضی الله تعالی عنه و ذکر عنده صلاة فی الطور فقال: «قال رسول الله صلی الله تعالی علیه و سلم: لاینبغی للمَطِیّ ان یشد رحاله الی مسجد یبتغی فیه الصلاة غیر المسجد الحرام و المسجد الاقصی و مسجدی هذا و اسناده حسن».(279)
*******
بيان سماع الاموات
احساس الموتی و شعورهم حقٌّ عند اهل السنة و الجماعة ثابتٌ بالآیات و الاحاديث و اقوال الفقهاء من الآیات قوله تعالی: «و لاتَقُولُوا لِمن یُقتَلُ فِی سبِیلِ اللهِ اَموَاتٌ بَل اَحیَاءٌ وَ لکِن لاتَشعُرُونَ»(280) و انما احیاهم الله عز و جل فی الوقت لایصال الثواب الیهم و عن الحسن ان الشهداء احیاء عند الله تعالی تعرض ارزاقهم علی ارواحهم و یصل الیهم الرَّوح و الریحان و الفرح کما تعرض النار علی ارواح آل فرعون غدوة و عشیا فیصل الیهم الالم و الوجع ففیه دلیل علی ان المطیعین لله يصل اليهم ثوابهم و هم فی قبورهم فی البرزخ و کذا العصاة یعذبون فی قبورهم.(281)
و منها قوله تعالی: «وَ لاتَحسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللهِ اَموَاتاً بَل اَحیَآءٌ عِندَ رَبِّهِم یُرزَقُونَ فَرِحِینَ بِمَا اتَاهُمُ اللهُُ مِن فَضلِهِ وَ یَستَبشِرُونَ بِالَّذِینَ لَم یَلحَقُوا بِهِم مِن خَلفِهِم اَلاّ خَوفٌ عَلَيهِم وَ لا هُم یَحزَنُونَ»(282) هذه الحیاة لیست کحیاة الدنیا بل هی اعلی و اجلُّ منها لانهم یسرحون حیث شاءت ارواحُهُم(283) و منها قوله تعالی: «فَاَخَذَتهُمُ الرَّجفَةُ فَاَصبَحُوا فِی دَارِهِم جَاثِمِینَ فَتَوَلیَّ عَنهُم و قَالَ یَا قَومِ لَقَد اَبلَغتُکُم رِسَالَةَ رَبِّی و نَصَحتُ لَکُم و لَکِن لاتُحِبُّون النَّاصِحِینَ».(284)
فان قیل کیف خاطبهم (ای صالح قومهم) بقوله ابلغتکم رسالة ربی و نصحت لکم بعد ما اهلکوا بالرجفة؟ قیل کما خاطب النبی صلی الله علیه آله و سلم قتلی بدر بعد ما القوا فی القلیب(285) سیأتی بیانه ان شاء الله تعالی و منها قوله تعالی: «یُثَبِّتُ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا بالقَولِ الثَّابتِ فی الحَیَاةِ الدُّنیَا وَ فِی الآخِرَةِ»(286) الجمهور علی ان المراد به فی القبر بتلقین الجواب و تمکین الصواب(287) و منها قوله تعالی: «قِیلَ ادخُلِ الجَنَّةَ قَالَ یَا لَیتَ قَومِی یَعلَمُونَ بِما غَفَرَ لِی رَبِّی وَ جَعَلَنِی مِن المُکرَمِینَ»(288) قال ابن عباس «نصح قومه فی حیاته و نصحهم بعد مماته».(289)
و منها قوله تعالی: «النَّارُ یُعرَضُونَ عَلَیها غُدُوّاً و عَشِیّاً»(290) قال المفسرون: المراد بالنار هنا نارُ القبر و عذابُهم فی القبور(291) و قال ابو الطیب اتفق المسلمون علی انه لا غُدُوّ و لا عشِیَّ فی الآخِرة و انما هو فی الدنیا فهم معرضون بعد مماتهم علی النار(292) ثبت بهذه الآیات ان للموتی حیاةً برزخیةً و شعورة روحیةً مع الاحساس الجسمی لان محلَّ العذاب الروح و البدن جمعیاً باتفاق اهل الحق و اذا ثبت کونُهُم عالمین ثبت کونُهُم سامعین.
و من الاحادیث قوله علیه الصلاة و السلام: «ما مِن احد یموت الا ندم ان کان محسناً ندم ان لایكون ازداد و ان کان مسیئاً ندم ان لایکون نزع»(293) و منها قوله علیه السلام: «انَّ العَبدَ اِذا وُضِعَ فِی قَبرِه و تَوَلَّی عنه اصحابه و اِنَّهُ لَيسَمَعُ قَرعَ نِعَالِهِم اَتاهُ مَلکانِ فَیُقعِدَانه فَیَقُولان مَا کُنتَ تَقُولُ فی هذَا الرَّجُلِ لِمحمَّدٍ فَاَمّا المُؤمِن فَیَقُولَ اَشهَدُ اَنّهُ عَبدُ اللهِ وَ رَسُولُهُ فَیُقال لَهُ اُنظُر اِلی مَقعَدِکَ مِنَ النَّارِ قَد اَبدَلَکَ اللهُ بِهِ مَقعَداً مِنَ الجنَّةِ فَیَرَاهُما جَمِیعَاً».(294)
و منها «ان المیت یعرف من یحمله و من یغسله و من یُدلیه فی قبره»(295) و منها «اذا وُضعِت الجَنازةُ و احتملها الرجال علی اعناقهم فان کانت صالحة قالت قدِّمونی و ان کانت غیر صالحة قالت: یا ویلَها این یذهبون بها؟ یسمعُ صوتها کلُّ شیّءٍ الا الانسان و لو سمعه لصَعِقَ»(296) و منها اطّلع النبی صلی الله علیه و سلم علی اهل القلیب فقال: «وَجَدتُم ما وَعَدَ ربُّکُم حقّاً فقیل له اتدعو امواتاً فقال ما انتم باسمع منهم و لکن لایجیبون»(297) ای لایقدرون علی الجواب فعلم ان فی القبر حیاة فیصلح العذاب فیه(298) و منها ما روی عن ام مبشر قالت: «دخل علیّ النبیُّ صلی الله علیه و سلم و انا فی حائطٍ من حوائط بنی النجار فیه قبورٌ منهم قد ماتوا فی الجاهلیة فخرج فسمعته و هو یقول: استعیذوا بالله من عذاب القبر قلت: یا رسول الله للقبر عذابٌ؟ فقال: انهم لیعذبون فی قبورهم عذاباً تسمعه البهائم».(299)
و منها ما روی عن عبدالله ابن ابی بکر «اِنّ خربةً احتفرت فی زمن عمر بن الخطاب فوجدوا عبدالله بن تامر واضعا یده علی ضربة فی راسه اذا اُمِیطَت یده عنها انبعثت دما و اذا ترکت ارتدت مکانها و فی یده خاتم حدید فیه مکتوب ربی الله فبلغ ذلک عمر فکتب ان اعیدوا علیه الذی وجدتم علیه»(300) و منها ما روی عن ابن عباس رضی الله عنهما قال: «ضرب بعض اصحاب النبی صلی الله علیه و سلم خباءه علی قبر و هو لایعلم فاذا فیه انسان یقرأ سورة تبارک الذی بیده الملک حتی ختمها فاتی النبی صلی الله علیه و سلم فقال: یا رسول الله ضربت خِبائی علی قبر و انا لااَحسبُ انّه قبرٌ فاذا فیه انسان یقرأ تبارک حتی ختمها فقال رسول الله صلی الله علیه و سلم: هی المانعة هی المنجیةُ من عذاب القبر».(301)
و منها ما روی عن ابی هریرة قال: «قال رسول الله صلی الله علیه و سلم لاتفضحوا موتاکم بسيئات اعمالکم فانها تعرض علی اولیائکم من اهل القبور»(302) و منها ما روی عن عثمان رضی الله عنه قال: «کان النبی صلی الله علیه و سلم اذا فرغ من دفن المیت وقف علیه فقال: استغفروا لاخیکم و سلوا له التثبیت فانه الآن یسئل»(303) و منها ما روی عن ابی نوفل رضی الله عنه قال: «رأیتُ عبدالله بن الزبیر رضی الله عنهما مصلوباً علی عقبة المدینة فجعلت قریش تمرُّ علیه و الناس حتّی مرَّ علیه عبدالله بن عمر فوقف فقال: السلام علیک اَبَا خُبَیبٍ و کرَّرها ثلاثاً اما و الله لقد کنتُ اَنهاک عن هذا و کرّرها ثلاثاً اَما و الله اِن کُنتَ ما علمتُ صوّاماً قَوّاماً وَصُولاً للرَّحم اَما و الله لاُمَّةٌ اَنتَ اَشَرُّها لاُمّةٌ خیرٌ».(304)
فافهم ان لم یکن خطاب ابن عمر مسموعاً لابن الزبیر لکان کلامه لغواً و عبثاً و العبث لایلیق بشأن التقی العاقل فضلاً عن الصحابی الارشد الکامل و الاحادیث فی هذا الباب کثیرة جدّا و اقوال الفقهاء منها ما قاله ابن الهمام: «و قالوا فی زیارت القبور مطلقا الاولی ان یأتی الزائر من قبل رجل المتوفی لا من قبل رأسه فانه اتعب لبصر المیت بخلاف الاول لانه یکون مقابلا لبصره لان بصره ناظر الی جهة قدمیه اذا کان علی جنبه»(305) و منها ما قاله ابن القیم: «الاحادیث و الآثار تدل علی ان الزائر متی جاء علم به المزور و سمع سلامه و انس به و ردّ علیه و هذا عام فی حق الشهداء و غیرهم و انه لا توقیت فی ذلک و هو اصح من اثر الضحاک الدال علی التوقیت».(306)
و منها ما قاله محمّد بن واسع: «الموتی یعلمون بزوَّارهم یوم الجمعة و یوماً قبله و یوماً بعده فتحصل ان یوم الجمعة افضل»(307) و منها ما قاله ابن عابدین: «امّا عند اهل السنة فالحدیث ای لقنوا موتاکم لا اله الا الله محمول علی حقیقته لان الله تعالی یحییه علی ما جائت به الآثار»(308) و منها ما قاله عبدالغنی النابلسی: «و اخرج اللالکائی فی السنة عن یحیی بن معین قال قال لی حفار اَعجب ما رأینا من هذه المقابر انی سمعت من قبر و المؤذن یؤذن و هو یجیبه من القبر(309) و یعین لها یوم الخمیس و الجمعة و السبت و الاثنین فالموتی یعلمون زوّارهم فیها».(310)
و منها ما قاله العلامة السید محمّد الحسینی الزبیدی «و المیت کالحی الحاضر یسمع»(311) و قال ایضاً: «ما من میت یموت الا و هو یعلم ما یکون فی اهله بعده»(312) و منها ما قاله السبکی: «عود الروح الی الجسد فی القبر ثابت فی الصحیح لسائر الموتی فضلاً عن الشهداء»(313) و منها ما قاله الامام الاعظم النعمان ابن ثابت ابوحنیفة رحمة الله علیه: «و اعادة الروح الی الجسد فی قبره حق»(314) هذه الدلائل تشفی للسقیم العلیل ان کان هو ذا الانصاف القلیل فمن صدّقها و قال بسماع الموتی و علمهم فهو فی قصد السبیل و من عدل الی طرفیه فانکر احساسات الاموات و جعلهم کالصَّخرة الصَّمَّاء او اثبتها مع انهم مدبّرون فی الامور کلّها فعلیه اخذ الله الوَبیل.
*******
بیان النذر
النذر هو ان یوجب المکلف علی نفسه ما لم یلزمه به الشارع و هو قسمان اوّلهما النذر لله تعالی و یشترط لصحته الشروط الآتیة منها ان یکون المنذور ممکناً فلو نذر صوم امس او اعتکافه لم یصح نذره و منها ان لایکون معصیة لذاته فاذا نذر ان یقتل فلانا او یشرب الخمر او یزنی کان یمیناً و لزمته الکفارة بالحنث و اما ان نذر صوم یوم النحر فانه یصح لانه لغیره و منها ان یکون عبادة مقصودة فلایصح النذر بعیادة المریض و تشییع الجنازة و بناء المسجد و انعقاد مجلس المولود و غیرها.
و منها ان لایکون واجبا علیه قبل النذر فلو نذر حجة الاسلام او صلاة فرض و نحوهما لم یلزمه شیء غیرها و منها ان یکون من جنسه واجب کالصوم و الصلاة و الصدقة فاذا نذر بها یجب علی الناذر الوفاء و ان نذر بعیادة المریض و دخول المسجد و التسبیحات دبر الصلوات و نحوها لم یلزمه الوفاء و منها ان لایکون ما التزمه اکثر مما یملکه او غیر مملوک له فلو نذر الفا و هو لایملک الا مأة لزمه المأة فقط و لو نذر بملک الغیر لم یصح نذره فکل نذر وجدت فیه الشرائط السابقة یجب الوفاء به لقوله تعالی: «وَلیُوفُوا نُذُورَهُم»(315) ای ما اوجبوه علی انفسهم بالنذر طاعة لله(316) و قوله تعالی: «یُوفُونَ بِالنَّذر»(317) ای یوفون بما قطعوه علی انفسهم من نذر فی طاعة الله(318) و قوله تعالی: «وَ مَا اَنفَقتُم مِن نَفَقَةٍ اَو نَذَرتُم مِن نَذرٍ فَاِنَّ اللهَ یَعلَمُهُ»(319) ای ما بذلتم ایها المؤمنون من مال او نذرتم من شیء فی سبیل الله فان الله یعلمه و یجازیکم علیه.(320)
و لما روی عن عبدالله بن عباس ان سعد بن عبادة استفتی رسول الله صلی الله علیه و سلم فقال: ان امی ماتت و علیها نذر لم تقضه قال: اقضه عنها(321) و ما روی عن میمونة بنت کردِم الیساریة ان اباها لقی النبی صلی الله علیه و سلم و هی ردیفة له فقال: انی نذرت ان انحر بِبُوانة فقال رسول الله صلی الله علیه و سلم هل بها وثن قال: لا قال: اوف بنذرک(322) و ما روی عن نهدم قال: سمعت عمران بن حُصین یذکر انَّ رسول الله صلی الله علیه و سلم قال: «خیرکم قرنی ثم الذین یلونهم ثم الذين يلونهم ثم الذين يلونهم فلاادری اذکر مرتین بعده او ثلاثا ثم ذکر قوماً یخونون و لایُؤتمنون و یشهدون و لایُستَشهدون و ینذرون و لایوفون و یظهر فیهم السِمَنُ».(323)
و ما روی عن ابن عباس قال: ان رجلاً اتی النبی صلی الله علیه و سلم فقال: انَّ اختی نذرت ان تحجَّ و قد ماتت فقال النبی صلی الله علیه و سلم: «لو کانَ عَلَيها دَینٌ اَکُنتَ قَاضِیَهُ؟ قال نَعَم قال: فَاقضِ اللهَ فَهُوَ اَحقُّ بالقَضَاءِ»(324) فبهذه الدلائل یثبت وجوب وفاء النذر ان کان فی طاعة الله و ان کان فی معصیته فلایلزم الوفاء به لقول النبی صلی الله تعالی علیه و سلم: «النذر نذران فما کان من نذر فی طاعة الله فذلک لله و فیه الوفاء و ما کان من نذر فیه معصیة الله فذلک للشیطان و لا وفاء فیه و یکفّره ما یکفرُ الیمین».(325)
و ثانیهما النذر لغیر الله تعالی کالانبیآء و الاولیآء و الشهدآء فان قصد الناذر بنذره لهم التقرب الیهم و رأی انهم مستحقون به و مستقلون بتدبیر اموره من دون الله فقد خلع ربقة الاسلام من عنقه فبطل نذره و حرم ذبحه لقوله تعالی: «لان اَشرَکْتَ لَیَحبَطَنَّ عَمَلُکَ و لَتَکُونَنَّ مِنَ الخَاسِرِینَ»(326) و ان لم یقصد ما ذکر بل نوی الله تعالی بنذره و لکن اجری اسمائهم علی لسانه لبیان المصارف الفقراء السَدَنَة عندهم فهو جائز لما اجاز به فقهائنا رحمهم الله تعالی قال العلامة الفقیه محمّد علاء الدین الحصکفی: «و اعلم ان النذر الذی یقع للاموات من اکثر العوام و ما یؤخذ من الدراهم و الشمع و الزیت و نحوها الی ضرائح الاولیاء الکرام تقربا الیهم فهو بالاجماع باطل و حرام ما لم یقصدوا صرفها لفقراء الانام»(327) و ان قصدوه فلا.
و قال العلامة ابن العابدین: «قوله: باطل و حرام لوجوه منها انه نذر لمخلوق و النذر للمخلوق لایجوز لانه عبادة و العبادة لاتکون لمخلوق. و منها ان المنذور له میّت و المیّت لایملک و منها انه ان ظنّ ان المیت یتصرف فی الامور دون الله تعالی و اعتقاده ذلک کفر اللهم الا ان قال: یا الله انی نذرت لک ان شفیت مریضی او رددت غائبی او قضیت حاجتی ان اطعم الفقراء الذین بباب السیدة نفیسة او الامام الشافعی او الامام اللیث او اشتری حصیراً لمساجدهم او زیتا لوقودها او دراهم لمن یقوم بشعائرها الی غیر ذلک مما یکون فیه نفع للفقراء و النذر لله عز و جل و ذکر الشیخ انما هو محلّ لصرف النذر لمستحقیه القاطنین برِبَاطه او مسجده فیجوز بهذا الاعتبار و لایجوز ان یصرف ذلک لغنیٍّ و لا لشریف منصب او ذی نسب او علم ما لم یکن فقیراً و لم یثبت فی الشرع جواز الصرف للاغنیاء للاجماع علی حرمة النذر للمخلوق و لاینعقد و لاتشتغل الذمّة به و لانه حرام بل سحت و لایجوز لخادم الشیخ اخذه الا ان یکون فقیرا او له عیال فقراء عاجزون فیأخذونه علی سبیل الصدقة المبتدأة و اخذه ایضاً مکروه ما لم یقصد الناذر التقرب الی الله تعالی و صرفه الی الفقراء و یقطع النظر عن نذر الشیخ».(328)
و قال العلامة عبدالغنی النابلسی: «فلاینبغی للواعظ او المدرس ان ینهی العوام عما افتی بجوازه بعض ائمة الاسلام و لو کان فی مذهب الغیر خصوصاً و العوام لا مذهب لهم و التقلید للمذاهب الاربعة جائز لکل احد کما بسطناه فی رسالتنا خلاصة التحقیق فی بیان حکم التقلید و التلفیق و من هذا القبیل زیارة القبور و التبرک بضرایح الاولیاء و الصالحین و النذر لهم بتعلیق ذلک علی حصول شفاء او قدوم غائب فانه مجاز عن الصدقة علی الخادمین لقبورهم کما قال الفقهاء فیمن دفع الزکاة لفقیر و سماها قرضا صح لان العبرة بالمعنی لا باللفظ و کذلک الصدقة علی الغنی هبة و الهبة للفقیر صدقة.
و قد صرح الشیخ ابن حجر الهيتمی المکی من ائمة الشافعیة فی فتاواه ان النذر للولی المیت اذا قصد به الناذر قربة اخری کاولاد الولی المیت او خلفائه او اطعام الفقراء الذین عند قبره صح النذر و وجب صرفه فیما قصده الناذر الی آخر ما بسطه من الکلام و غالب الناس فی هذا الزمان یقصدون ذلک فیحمل الکلام علیه»(329) و قال الشیخ احمد المدعو بملاجِیوَن الجونفوری: «ان البقرة المنذورة للاولیاء کما هو الرسم فی زماننا حلال طیب لانه لم یذکر اسم غیر الله علیها وقت الذبح و ان کانوا ینذرونها له».(330)
و قال العلامة الفهامة عبدالحی اللکنوی: «ان النذر الذی یقع من اکثر العوام للاموات کان یقول سیدی ان ردّ غائبی او شفی مریضی فلک من الذهب و الفضة کذا و من الثیاب کذا او الطعام او الشمع و الزیت کذا حرام و باطل لکونه نذراً لمخلوق و ما یؤخذ من الشمع و الزیت و الدراهم و الحلوا فی الضرائح الاولیاء تقرباً الیهم حرام لایحل اکله لا لغنی و لا لفقیر و لایجوز لخادم القبور اخذه ما لم یقصد الناذر التقرب الی الله و ذکر الولی انما هو لبیان محل صرف النذر و هو مستحقوه القاطنون برباطه او مسجد فحینئذ یحل اخذه لخدّام ذلک الرباط و المقبرة الفقراء لا الاغنیاء فان الغنی لیس بمصرف للنذر»(331) فهذه التفاصیل هی الاقتصاد و من عدل عنه الی طرفیه قائلاً انّ النذر لغیر الله تعالی لایجوز مطلقا او یجوز مطلقا فقد زلَّ فی مزلّة التفریط و الافراط.
*******
بیان البدعة
اعلم ان البدعة قسمان احدهما لغوی عامٌّ و هو المحدث مطلقا سواء کان من العادات کانواع المنازل و الملابس و المراکیب و المآکیل و نحوها مما لایعد و لایحصی فی هذا الزمان او من العبادات کاذان الاوَّل یوم الجمعة و تعدد صلات العید فی مصر واحد و الاقامة و الاذان للجماعة الثانیة و الاجتماع للتراویح و غیرها و الثانی شرعیّ خاصّ و هو الزیادة فی الدّین او النقصان منه الحادثان بعد الصحابة و التابعین و تابعیهم بغیر اذن الشارع لا دلالة و لا اشارة فهذه البدعة ذمیمةٌ و ضلالة و مرادةٌ بقول النبی صلی الله تعالی علیه و سلم: «کُلُّ بدعة ضَلالَةٌ»(332) و عمومها فی هذا الحدیث الشریف بحسب المعنی الثانی فلایتناول المحدثات العادیة المذکورة بل یخصّ بالمحدثات الشرعیة کالفرق الضالة و لایتناول ما حدث فی زمن الخلفاء الراشدین كجمع القرآن بین اللوحین فی زمان ابی بکر الصدیق و جماعة التراویح فی زمان عمر الفاروق و الاذان الاول فی الجمعة فی زمان عثمان ذی النورین و تعدد صلاة العید فی مصر واحد فی زمان علی المرتضی رضوان الله تعالی علیهم اجمعین.
فانّ هذه المحدثات لیست ببدعة بالمعنی الشرعی لان النبی صلی الله تعالی علیه و سلم جعل سنّتهم کسنته لما روی عنه صلی لله علیه و سلم: «فَعَلَیهِ بِسُنَّتِی وَ سنّةِ الخُلَفَاءِ الرَاشِدِینَ المَهدِیّینَ عَضُّوا عَلَیهَا بالنَّواجِذِ»(333) بل لایتناول ما حدث فی زمان الصحابة اجمعین من غیر نکیر منهم مع اطلاعهم علیه کبناء المنائر للاذان فی زمان معاویة فان هذا لایکون بدعة بالمعنی المذکور لقوله علیه السلام: «اَصحَابِی کَالنُّجومِ فَبِاَیِّهِم اِقتَدَیتُم اِهتَدَیتُم»(334) بل لایتناول ما حدث فی زمان التابعین و تبعهم و هم مطلعون علیه و لم یوجد منهم نکیر علی ذلک المحدث کاستنباط الاحکام من الکتاب و السنة و تدوین الفقه من ائمة الاجتهاد من القرن المشهود لهم بالخیر لقوله تعالی: «فَاعتَبِرُوا یَا اُولِی الاَبصَارِ».(335)
و لما روی عن معاذ بن جبل: «ان رسول الله صلی الله علیه و سلم بعث معاذاً الی الیمن قال له: کیف تقضی؟ قال: اَقضی بما فی کتاب الله قال: فان لم یکن فی کتاب الله؟ قال: فَبِسُنَّة رسول الله صلی الله علیه و سلم. قال: فان لم یکن فی سنة رسول الله صلی الله تعالي علیه و سلم؟ قال: اَجتَهدُ برأیی قال: الحمد لله الَّذی وَفَّق رَسولَ رسولِ الله صلی الله تعالي علیه و سلم»(336) و لقوله صلی الله تعالی علیه و سلم: «اِذا حَکَمَ الحَاکمُ فَاجتَهَدَ ثُمَّ اصاب فَلَهُ اَجرانِ، و اذا حَکمَ فَاجتَهَدَ ثم اَخطأ فَلَهُ اجرٌ».(337)
و امثال هذه النصوص کثیرة فمن تفكر فی معانیها و علم المراد منها لاَیقَن انّ المذاهب الاربعة الفقهیة لیست ببدعة بمعناها الخاص و مقلدیها لیسوا بضالین لان مؤسسیها من المجتهدین الکاملین الذین اشارت الاحادیث النبویة بفضلهم. منها «ترفع زینة الدنیا سنة خمسین و مأة»(338) و منها «لو کان الدین عند الثُّریَّا لذهب به رجل من فارس حتی یتناوَلَهُ»(339) فهذان الحدیثان محمولان علی الامام ابی حنیفة رحمه الله لانه مات تلک السنة و انه لم یبلغ من ابناء فارس فی العلم مبلغه احد.
و منها «یوشک ان یضرب الناس اکباد الابل یطلبون العلم فلایجدون احداً اعلم من عالم المدینة هذا حدیث حسن صحیح»(340) قال الامام سفیان بن عیینة انه مالک بن انس امام دار الهجرة. و منها «لاتَسبُّوا قریشاً فان عالمها یملأ الارض علماً»(341) فهذا الحدیث محمول علی الامام الشافعی رحمه الله تعالی فمن قلّدهم و سلک مسلکهم فقد استمسک بالعروة الوثقی لانفصام لها لان الشارع الکریم امرنا بتقلیدهم حیث قال: «فَاسئَلُوا اَهلَ الذِّکرِ اِن کُنتُم لاتَعلمُونَ»(342) و قال: «یَا اَیُّها الَّذِینَ آمَنُوا اَطِیعُوا اللهَ و اطيعوا الرَّسولَ وَ اُولِی الاَمرِ مِنکُم»(343) یدخل فیه الخلفاء الراشدون و الائمة المجتهدون و القضاة و الحکام(344) و قال «فتمسّکوا بها و عضّوا علیها بالنواجذ»(345) ای تمسکوا بسنّتی و سنة الخلفاء الراشدین و عضّوا علیها و قال «اقتدوا باللّذین من بعدی ابی بکر و عمر»(346) فهذه النصوص کُلُّها دالة علی ان التقلید بالائمة المجتهدین لیس ببدعة و العمل برأیهم لیس بضلالة.
و البدعة بالتعریف الثانی لاتشتمل علی ما حدث بعد القرون الثلاثة و هی تسعون سنة من اتخاذ شهر مولد النبی بدر البدور علیه الصلاة و السلام فی العشایا و البکور عیدا من الاعیاد ذوات النشاط و السرور بقراءة المولد المشهور و استعمال الطیب و العطور و ایقاد الشمعات و البخور و طبخ الاطعمة فی کبر القدور ثم اباحتها للاناث و الذکور و بذل الدراهم و سائر العطیات لله العلیم بذات الصدور لان السلف و الخلف لم یزالوا من اتخاد الربیع الاول عیداً باظهار الفرح بفعل ما ذکر و قد اخرجوا له اصلاً من السنة.
منهم شیخ الاسلام حافظ العصر ابوالفضل احمد بن حجر قال: «و قد ظهر لی تخریجها علی اصل ثابت و هو ما روی عن ابن عباس رضی الله عنهما قال: قَدِم النبیُّ صلی الله علیه و سلم المدینة فرأی الیهود تصوم یوم عاشوراء فقال: ما هذا؟ قالوا: هذا یومٌ صالحٌ هذا یومٌ نَجَّی الله بنی اسرائیل من عدوّهم فصامه موسي قال فانا احق بموسي منكم فصامه و اَمَر بصیامهِ»(347) فیستفاد منه فعل الشکر لله علی ما منَّ به فی یوم معین من اسداءِ نعمةٍ او دفع نِقمَةٍ و یعاد ذلک فی نظیر ذلک الیوم من کل سنة و الشکر لله یحصل بانواع العبادة کالسجود و الصیام و الصدقة و التلاوة و ای نعمة اعظم من النعمة ببروز هذا النبی نبی الرحمة فی ذلک الیوم.(348)
و منهم الامام العلامة جلال الدین عبدالرحمن السیوطی قال: «و قد ظهر لی تخریجه علی اصل آخر و هو ما اخرجه البیهقی عن انس ان النبی صلی الله علیه و سلم عقَّ عن نفسه بعد النبوة مع انه قد ورد ان جده عبدالمطلب عقَّ عنه فی سابع ولادته و العقیقةُ لاتعاد مرة ثانیةُ فیحمل ذلک علی ان الذی فعله النبی صلی الله علیه و سلم اظهار للشکر علی ایجاد الله ایاه رحمة للعالمین و تشریع لامته کما کان یصلی علی نفسه لذلک فیستحب لنا ایضاً اظهار الشکر بمولده بالاجتماع و اطعام الطعام و نحو ذلک من وجوه القربات و اظهار المسرات»(349) و قد روی ابو لهب فی النوم فقیل له حالُک؟ فقال فی النار الاّ انه خُفِّفَ عنّی فی کُلّ لیلةِ اثنَینِ و اَمَصُّ من بین اصبعیَّ هاتین ماءً و اشارَ برأسِ اصبعیه و اِنَّ ذلک باعتاقی لثویبة عند ما بَشَّرَتنِی بولادة النبی صلی الله علیه و سلم و بارضاعها له.
قال ابن الجزری فاذا کان هذا ابو لهب الکافرُ الذی نزل القرآن بذمه جُوزِیَ بفَرحِهِ لیلة مولد النبی صلی الله علیه و سلم فما حال المسلم الموحّد من امته صلی الله علیه و سلم یُسَرُّ بمولده و یبذل ما تصل الیه قدرته فی محبته صلی الله علیه و سلم لعمری انّما یکون جزاؤهُ من الله الکریم ان یدخله بفضله العمیم جنّات النّّعیم(350) قال ابن الجوزی: «من خواصه انه امان فی ذلک العام و بشری عاجلةٌ بنیل البُغیَةِ و المرام».(351)
و البدعة بالمعنی الثانی لاتشتمل علی قیام الناس فی المولد عند ذکر الولادة و غيرها اذا لم يعتقدوه حتما لازما للمولد لان القیام بغیر التزام لیس بمحظور بل هو داخل فی مطلق التعظیم للنبی صلی الله تعالی علیه و سلم و لان العلماء السابقین سنّوهُ و قالوا باستحبابه منهم الامام العلامة الفهامة علی بن برهان الدین الحلبی حیث قال: «و من الفوائد انه جرت عادة کثیر من الناس اذا سمعوا بذکر وضعه صلی الله علیه و سلم ان یقوموا تعظیما له صلی الله علیه و سلم»(352) و منهم شیخ الاسلام السید احمد زینی دحلان قال: «و من تعظیمه صلی الله علی و سلم الفرح بلیلة ولادته و قراءة المولد و القیام عند ذکر ولادته صلی الله علیه و سلم و اطعام الطعام و غیر ذلک مما یعتاد الناس فعله من انواع البر فان ذلک کله من تعظیمه صلی الله علیه و سلم».(353)
و منهم الشیخ العلامة عبدالرحمن الصفوری قال: «القیام عند ولادته صلی الله علیه و سلم لا انکار فیه فانه من البدع المستحسنة و قد افتی جماعة باستحبابه عند ذکر ولادته و قال جماعة بوجوب الصلاة علیه عند ذکره و ذلک من الاکرام و التعظیم له صلی الله علیه و سلم و اکرامه و تعظیمه واجب علی کل مؤمن و لا شک ان القیام له عند الولادة من باب التعظیم و الاکرام قال مؤلفه رحمه الله تعالی: و الذی ارسَلَهُ رحمةً للعالمین لو استطعت القیام علی رأسی لفعلت ابتغی بذلک الزلفی عند الله عزوجل».(354)
و منهم الشیخ العلامة القاضی یوسف بن اسماعیل النبهانی حیث قال: «و قال العلامة السید احمد دحلان فی السیرة النبویة جرت العادة ان الناس اذا سمعوا ذکر وضعه صلی الله علیه و سلم یقومون تعظیما له صلی الله علیه و سلم و هذا القیام مستحب لما فیه من تعظیم النبی صلی الله علیه و سلم و قد فعل ذلک کثیر من علماء الامة الذین یقتدی بهم قال الحلبی فی السیرة فقد حکی بعضهم ان الامام السبکی اجتمع عنده کثیر من علماء عصره فانشد منشد قول الصرصری فی مدحه صلی الله علیه و سلم:
قَلِیلٌ لِمَدحِ المُصطَفَی الخَطُّ بالذهَب
عَلَی وَرِقٍ مِن خَطِّ اَحسَنَ مَن کَتَب
و اَن تَنهَض الاَشرافُ عند سَمَاعـه
قیاماً صُفُوفاً او جُثِیّاً عَلَی الرُّکَـب
فعند ذلک قام الامام السبکی و جمیعُ من بالمجلس»(355) و قال شیخ اسماعیل حقی البروسوی قدس سره العالی: «و یکفی ذلک فی الاقتداء»(356) و منهم الشیخ عبد ربه سلیمان القلیوبی حیث قال: «لایخفی علی ذوی العقول الراجحة و البصائر النیرة المتیقنة ان القیام من الحاضرین الذین یستمعون قصة المولد الشریف امر قد استحسنه عقلاء الامة و دأب علیه الناس الی یومنا هذا و ان الحکمة فی ذلک هی استحضارهم لعظمة الله تعالی المُنعم علیهم باعظم نعمة قد تفضّل بها علی عباده».(357)
و منهم مولانا حمدالله الداجوی قال: «قال الامام البرزنجی فی رسالة المیلاد و قد استحسن القیام عند ذکر مولده الشریف ائمةٌ ذو روایة فطوبی لمن کان تعظیمه علیه الصلاة و السلام غایة مرامه و مَرمَاه»(358) فخلاصة الکلام من زعم ان البدعة بکلا المعنیین ضلالة فقد افرط و من اعتقد انها مباحة مطلقا فقد فرّط و من قال بالتفصیل المذکور فقد قصد، انّ الله یحبّ المُقسطین.
*******
بیان مراسم العزاء
اذا مات احد من المسلمین یلزم علی اهله و عشيرته اصطبارٌ و اجراءُ مراسم العزاء علی طریق الاقتصاد من غیر تفریط و لا افراط و هما شنیعان جدّاً فالتفریط ان لایهتموا بموته و لایتأسفوه و لایروه کهلاک انعامهم بل ان لایحزنهم و لایظهروا له الا السرور و النشاط کما فی هلاک عدوِّهم اللَدود فهذا لایلیق بشأن احد من بنی آدم فضلاً عن مؤمن متفکر لان المسلم خطیر عند ربّه حیّاً و میّتاً تبکی علیه السمآء و الارض لما روی عن علی قال: «اذا مات العبد الصالح بکی علیه مصلاه من الارض و مصعد عمله فی السمآء ثم قرأ فما بکت علیهم السّمآء و الارضُ».(359)
الم تر تأسف یعقوب علی یوسف علیهما السلام حین فقده قائلاً: «یَا اَسَفَا عَلَی یُوسُفَ وَ ابیَضَّت عَینَاهُ مِنَ الحُزنِ فَهُوَ کَظِیمٌ»(360) و روی عن انس رضی الله عنه قال: «دَخلَنا مع النبی صلی الله علیه و سلم علی ابی سیف القین و کان ظئراً لابراهیم علیه السلام فاخذ النبیُّ صلی الله علیه و سلم ابراهیم فَقَبَّله و شَمَّهُ ثم دخلنا علیه بعد ذلک و ابراهیم یجود بنفسه فجعلت عینا رسول الله صلی الله علیه و سلم تذرفان فقال له عبدالرحمن ابن عوف و انت یا رسول الله؟ فقال: یا ابن عوف انها رحمة ثم اتبعها باخری فقال صلی الله علیه و سلم: ان العین تدمع و القلب یحزن و لانقول الا ما یرضی ربّنا و انا بفراقک یا ابراهیم لمحزونون».(361)
و روی عن ابی عثمان قال «رأیت عمر لما جاءه نعیُ النعمان وضع یده علی رأسه و جعل یبکی»(362) و روی عن عبدالله بن جعفر رضی الله عنه قال: «لمّا جاء نعی جعفر رضی الله عنه قال النبی صلی الله علیه و سلم: اصنعوا لاهل جعفر طعاما فانه قد جاءهم ما یشغلهم رواه الترمذی و حسّنه و فی التلخیص الحبیر و صحَّحه ابن السکن»(363) و امثال هذه الاحادیث الناطقة بکون الاهتمام و التأسف علی موت المسلم من عزم الامور کثیرة.
و من التفریط تقبیح ما حسّنه الشرعُ له و ترک ما لزمه من آداب تکفینه و تجهیزه و ایفاء دیونه و تنفیذ وصایاه و زیارت قبره و الدعاء له و الصدقة عنه و منه التحدیث بعیوبه لما صح عن ابن عمر «اذکروا محاسن موتاکم و کُفُّوا عن مساویهم»(364) و منه القعود علی قبره لقوله علیه السلام: «لاتقعدوا علی القبور»(365) و منه وطئ قبره و کره وطؤها بالاقدام لما فیه من عدم الاحترام(366) یکره الوطأ علی القبور متعمداً و هو قول ابی حنیفة رحمه الله(367) و منه قضاء الحاجة علی قبره من بول او غائط.
و منه النوم علی قبره و منه الدفن الذی فیه مخالفة السنة و یکره الدفن فی الاماکن التی تسمی فساقیَّ و الجلوس علی القبر و وطؤه و حینئذ فما یصنعه الناس ممن دفنت اقاربه ثم دفن حوالیهم خلقٌ من وطئ تلک القبور الی ان یصل الی قبر قریبه مکروه و یکره النوم عند القبر و قضاء الحاجة بل اولی و کلّ ما لم یعهد من السنة(368) و يکره الدفن فی الفساقیِّ من وجوه الاول عدم اللحد الثانی دفن الجماعة لغیر ضرورة الثالث اخلاط الرجال بالنساء من غیر حاجز کما هو الواقع فی کثیر منها الرابع تجصیصها و البناء علیها.(369)
و منه قطع اشجار قبره و یکره قطع الحطب و الحشیش من المقبرة(370) و کره قلع الحشیش الرطب و کذا الشجرة من المقبرة لانه مادام رطباً یسبح الله تعالی فیؤنس المیت و تنزل بذکر الله تعالی الرحمة(371) و منه اتخاذ الضیافة فی ایام المصیبة و تکره الضیافة من اهل المیت لانها شرعت فی السرور لا فی الشرور و هی بدعة مستقبحة(372) و لا یباح اتخاذ الضیافة عند ثلاثة ایام.(373)
و الافراط ان یجزع اهل المیت لموته جزوعا شدیدا بحیث یخرجون عن ساحة الصبر یرفعون اصواتهم بالبکاء و الصراخ و یخدشون الوجوه و ینشرون الشعور و یضربون الافخاذ و الصدور فهذه الحالات لاتلیق بشأن صبیّ عاقل فضلاً عن مسلم کامل لان معنی الصبر هو ترک الشکوی من الم البلوی لغیر الله تعالی فمن ارتکب واحدا منها فقد شکی حاله الی الناس و اعلمهم انّّه ذو داهیة شدیدة و مصیبة ثقیلة فحرم من الثواب و استحق علیه العذاب لان تغییر الحالة العادیة لفقدان الحبیب افراط فی تأسف الفقید و وصایا الشارع بالصبر فیها کثیرة مؤکّدة.
منها قوله تعالی: «یَا اَیّها الَّذِینَ آمَنُوا اصبِرُوا و صَابِرُوا وَ رَابِطُوا و اتَّقُوا اللهَ لَعَلَّکُم تُفلِحُونَ»(374) و قوله تعالی: «وَ اصْبِرُوا اِنَّ اللهَ مَعَ الصَّابِرِینَ»(375) و قوله تعالی: «وَ اصبِر فِانَّ الله لایُضِیعُ اَجرَ المُحسِنِینَ»(376) و قوله تعالی: «فَاصبِر صبراً جمیلاً»(377) و قوله تعالی: «وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ الَّذِینَ اِذا اَصَابَتهُم مُصِیبَةٌ قَالُوا اِنَّا للهِ وَ اِنَّا اِلَیهِ راجِعُونَ»(378) و قوله تعالی: «اِنَّمَا یُوفَّی الصَّابِرُونَ اَجرَهُم بِغَیرِ حِسِابٍ»(379) و قوله تعالی: «و تَوَاصَوا بِالحَقِّ و تَواصَوا بِالصَّبرِ».(380)
و قول النبی علیه السلام: «الصبر من الایمان بمنزلة الرأس من الجسد فاذا ذهب الصبر ذهب الایمان»(381) و قوله علیه السلام: «ما اُعطی احدٌ عطاءً خیراً و اَوسع من الصَّبر»(382) و قوله علیه السلام: «الصّبرُ و الاحتساب افضل من عتق الرّقاب و یدخل الله صاحبهنَّ الجنّةَ بغیر حساب»(383) و قوله علیه السلام: «الصبر کنز من کنوز الجنة»(384) و قوله علیه السلام: «الصبر عند الصدمة الاولی»(385) و قوله علیه السلام: «ان الله عز و جل قال: اذا ابتلیتُ عبدی بحبیبتیه فَصَبَر عوَّضته منها الجنّة»(386) و قوله علیه السلام: «یقول الله سبحانه ابن آدم ان صبرت و احتسبتَ عند صدمة الاولی لم ارض لک ثوابا دون الجنة»(387) فامثال هذه الآیات و الاحادیث الدالة علی لزوم التصبر علی المصائب کلها کثیرة جدا.
فمن الافراط البکاء علی المیت برفع الصوت لما روی عن ابن عمر انه قال «لاتبکوا علی موتاکم فان المیت یعذب ببکاء اهله علیه»(388) و لما روی عن المغیرة بن شعبة قال: «سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یقول انه من یُنَح علیه یعذّب بما نِیحَ علیه»(389) ثم اعلم اجمعوا کلهم ان المراد بالبکاء هنا البکاء بصوت و نیاحة لا بمجرد الدمعة(390) و لما صح عن النبی صلی الله علیه و سلم: «لعنَ اللهُ النائحة و المستمعة»(391) و منه رفع الصوت بقول الجاهلیة لما روی عن ابی موسی عن النبی علیه السلام قال: «ما من میت یموت فیقوم باکیه فیقول واجبلاه وا سنداه او نحو ذلک الاّ وکِّل به ملکان یَلهَزانه اَهَکذا کنتَ رواه الترمذی و احمد».(392)
و منه ضرب الافخاذ و الخدود و شق الجیوب لما روی عن عبدالله عن النبی علیه صلی الله علیه و سلم قال «لیس منا من ضرب الخدود و شق الجیوب و دعا بدعوی الجاهلیة»(393) و لقول النبی علیه السلام: «الضرب علی الفخذ یحبط الاجر»(394) و منه خمش الوجوه و شق الجیوب لقوله صلی الله علیه و سلم: «لم اَنهَ عن البکاء انّما نَهَیتُ عن صوتین اَحمَقَین فَاجِرَین صوتٍ عند نغمة مزمارِ شیطانٍ و لَعبٍ و صوتٍ عند مصیبةٍ خمشِ وجوهٍ و شقِّ جیوبٍ و رنَّةِ شیطانٍ و انما هذه رحمةٌ»(395) الرنّة صوت مع بکاء فیه ترجیع کالقلقلة و اللقلقة.(396)
و منه لبس الثیاب السود و الضرب علی الصدور و یکره للرجال تسوید الثیاب و تمزیقها للتعزیة و لا بأس بالتسوید للنساء و اما تسوید الخدود و الایدی و شق الجیوب و خدش الوجوه و نشر الشعور و نثر التراب علی الرؤس و الضرب علی الفخذ و الصدور و ایقاد النار علی القبور فمن رسوم الجاهلیة و الباطل و الغرور(397) و روی عن انسٍ قال: «مرَّ النبی صلی الله علیه و سلم بامرأة تبکی عند قبرٍ فقال اتقی الله و اصبری، قالت اِلیکَ عنی فانک لم تُصَب بمصیبتی و لم تعرفه فقیل لها انه النبی صلی الله علیه و سلم فاتت باب النبی صلی الله علیه و سلم فلم تجد عنده بوّابین فقالت لم اعرفک فقال انّما الصبر عند صدمة الاولی متفق علیه».(398)
و صح عن النبی صلی الله تعالی علیه و سلم: «النَّائحة اذا لَم تَتُب قَبلَ مَوتِهَا تُقَامُ یَومَ القِیامَةِ و عَلَیهَا سِربَالٌ مِن قَطِرَانٍ و دِرعٌ مِن جَرَبٍ»(399) قال ابن حجر «و اخذ ائمّتُنا من هذه الاحادیث تحریم النوح و تعدید محاسن المیت بنحو وا کهفاه مع رفع الصوت و البکاء و تحریم ضرب الخد و شق الجیب و نشر الشعر و حلقه و نتفه و تسوید الوجه و القاء التراب علی الرأس و الدعاء بالویل و الثبور.
قال امام الحرمین و آخرون و الضابط انه یحرم کل فعل یتضمن اظهار جزع ینافی الانقیاد و التسلیم لقضاء الله تعالی قالوا و من ذلک تغییر الزی و لبس غیر ما جرت العادة بلبسه ای و ان اعتید لبسه عند المصیبة»(400) و منه ذبح الحیوان لاجل الجنازة ان من البدع القبیحة ما یحمل امام الجنازة من الخبز و الخِرفان و یسمون ذلک عشاء القبر فاذا وصلوا الیه ذبحوا ذلک بعد الدفن و فرقوه مع الخبز و ذکر مثله المناوی فی شرح الاربعین فی حدیث من احدث فی امرنا هذا ما لیس منه فهو ردٌّ قال و یسمون ذلک بالکفارة فانه بدعة مذمومة اه.
قال ابن امیر حاج: «و لو تصدق بذلک فی البیت سرّاً لکان عملاً صالحاً لو سلم من البدعة اعنی ان یتخذ ذلک سنة او عادة لانه لم یکن من فعل من مضی یعنی و الخیر کله فی اتباعهم»(401) و منه ان یدفن فی البیت قال الفقیه الحصکفی: «و لا ینبغی ان یدفن المیت فی الدار و لو کان صغیراً لاختصاص هذه السنة بالانبیآء علیهم السلام»(402) قوله فی الدار کذا فی الحلیة عن منیة المفتی و غیرها و هو اعم من قول الفتح و لایدفن صغیر و لا کبیر فی البیت الذی مات فیه فان ذلک خاص بالانبیآء بل ینقل الی مقابر المسلمین اه و مقتضاه انه لایدفن فی مدفن خاص کما یفعله من یبنی مدرسة و نحوها و یبنی له بقربها مدفنا تأمّل.(403)
و منه ضرب الخِیَمِ للجلوس فی المصیبة سبعة ایام و لیالیها و یکره الجلوس علی باب الدار و ما یصنع فی بلاد العجم من فرش البُسُط و القیام علی قوارع الطرق من اقبح القبائح(404) فی الظهيریة و یکره الجلوس علی باب الدار للتعزیة لانه عمل اهل الجاهلية و قد نهی عنه(405) و منه تکریر التعزیة لاهل المصیبة و تکره التعزیة ثانیاً فی التتارخانیة لاینبغی لمن عزی مرّة ان یعزی مرّة اخری رواه الحسن عن ابی حنیفة اه(406) و اعلم انه اذا فرغ من دفنه و رجع الناس فلیتفرقوا و یشتغلوا بامورهم و هو بامره و یکره اجتماعهم عنده للتعزیة(407) الجلوس فی المصیبة ثلاثة ایام للرجال جاءت الرخصة فیه و لاتجلس النساء قطعا.(408)
و الاقتصاد ان یجری اهل المیت او غیرهم ما استلزمه الشرع علیه او جوّزه له و لم ینه عنه من التکفین و التجهیز و قضاء الدیون و تنفیذ الوصایا الجائزة و تقسیم الاموال الباقیة کما امره الشارع الکریم و منه ان یشهد المسلمون لاهل القبلة بالخیر و الایمان رجاء ان تقبل شهادتهم عند الله تعالی و یغفر له ما لایعلمون منه لقول النبی صلی الله تعالی علیه و سلم: «مَن اَثنَیتُم علیه خیراً وجبت له الجنة و من اثنیتم علیه شرّاً وجبت له النار انتم شهداءُ الله فی الارض انتم شهداء الله فی الارض انتم شهداء الله فی الارض رواه الخمسة».(409)
و منه تشییع الجنازة لقوله صلی الله علیه و سلم: «ان اول ما یجازی به المؤمن بعد موته ان یغفر من تبع جنازته»(410) و منه تعزیة المصاب للرجال و النساء لقوله صلی الله علیه و سلم: «ما من مؤمنٍ یُعَزِّی اخاه بمصیبة الا کَسَاه اللهُ من حُلَلِ الکرامة یوم القیامة»(411) اتفق الائمة علی استحباب التعزیة و اختلفوا فی وقتها فقال ابوحنیفة هی سنة قبل الدفن لا بعده و قال الشافعی و احمد تسنّ قبله و بعده ثلاثة ایام(412) و منه ان یقول المعزی للمصاب غفر الله تعالی لفقیدک. الحنفیة قالوا: یستحب ان یقال للمصاب غفر الله تعالی لمیتک و تجاوز عنه و تغمده برحمته و رزقک الصبر علی مصیبته و آجرک علی موته.(413)
و منه ان یقول السامع لموت اخیه المسلم: «اِنَّا لِلّهِ و انّا اِلَیهِ رَاجِعُونَ» و من السنة ان یسترجع الانسان حین ینعی الیه اخوه او غیره فیقول: انا لله و انا الیه راجعون فقد کانت الصحابة یفعلون ذلک(414) و منه الدعاء للاموات لقوله تعالی: «وَ الّذِینَ جَآءوا مِن بَعدِهِم یَقُولُونَ ربَّنَا اغفِر لَنَا و لاخوَانِنَا الَّذِینَ سَبَقُونَا بِالاِیمَانِ»(415) و قوله علیه السلام: «من سمع بموت مسلم فدعا له بخیر کتب الله تعالی له اجرَ من عاده و شیعه میتاً»(416) و منه التصدق لهم لقول النبی صلی الله تعالی علیه و سلم: «تصَدَّقُوا فان الصدقة فکاککم من النار».(417)
فی المصابیح قال النبی علیه السلام «لایأتی علی المیت لیلة اشد من اول لیلته فی القبر فارحموا موتاکم بشئ من الصدقة» فی الشرعة یستحب ان یتصدق عن المیت بعده الی سبعة ایام(418) و یواظب الولی علی الصدقة سبعة ایام(419) و فی اصولنا الکلامیة و فی دعاء الاحیاء للاموات و صدقتهم عنهم نفعٌ لهم(420) الصدقة بفتحتین من الصدق سمی بها عطیة یراد بها المثوبة لا التکرمة لان بها یظهر صدقه فی العبودیة کذا فی جامع الرموز و هي اعم من الزکاة(421) و الصدقة لاتصح الا بالقبض.(422)
و اعلم ان ما رسمت الترکمان من فرش البسط و ضرب الخیام للخواص و العوام و ذبح الانعام و اعداد الطعام لمن یجتمع للتعزیة و شرک الاغتمام من الرجال و النسوة ذوات الالتدام سبعة لیال مع الایام ثم فی کل شهر الی تمام العام فلیس بصدقةٍ بالمعنی المذکور القوام بل هو اباحةُ الوراث و الاقارب بالوئام و التفصیل فیه ما قال الاستاذ العلامة الفهامة الشیخ عبدالقادر آخوند الداغستانی الهُمام: «اعلم اوّلاً ان تملیک المال بلا عوض یسمی هبة فی اصطلاح الشریعة فان ملّکه محتاجاً لثواب الآخرة فصدقة و ان اباحه فضیافة فاذا مات شخصٌ فالذی ینفقه المنفق لایخلوا اما ان یکون من الترکة او من ماله فاذا کان من الترکة و کان فی الورثة محجورٌ او تعلق بها حق و لم یکن فیها سعة فالانفاق حینئذ علی ایّ طریق کان حرام بلا اشتباه و ان لم یكن کذلک او کان الانفاق من ماله فلایخلو اما ان یکون بطریق الاباحة او بطریق التملیک و علی کل منهما امّا علی محتاج او لا و علی کل منها لاجل ثواب الآخرة او لا فالاقسام ثمانیة.
القسم الاول ان یکون بطریق الاباحة علی محتاج لاجل ثواب الآخرة فهی ضیافة فاذا کانت بعد ثلاثة ایام من الوفات تکون مستحبة بلا خلاف و امّا اذا کانت قبلها ففیها اضطرابٌ و المختار انها مستحبة و القسم الثانی ان یکون بطریق الاباحة علی غیر محتاج لاجل ثواب الآخرة فهی ضیافة ایضاً مستحبة اذا کانت بعد ثلاثة ایام و اما اذا کانت قبلها فالمختار انها مکروهة لانها ایام مصیبة و الضیافة تتخذ فی ایام السرور و القسم الثالث و الرابع ان یکون بطریق الاباحة علی محتاج او غیره لا لاجل ثواب الآخرة فهما ضیافتان تابعتان لنیة المنفق فان کانت ریاء و سمعة او اعانة علی نیاحة فحرام مطلقا و ان کانت نیته رفع طعن الناس و الوقیعة فمباحة بعد ثلاثة و مکروهة قبلها و ان کانت نیته استمالة قلوب الاخوان و التسنن بسنة سید الانس و الجان فی اطعام الطعام و ادخال السرور علی قلوب اهل الایمان فمستحبة بعد ثلاثة ایام و مکروهة قبلها.
القسم الخامس ان یکون بطریق التملیک علی محتاج لاجل ثواب الآخرة فهی صدقة مسنونة مطلقا القسم السادس ان یکون بطریق التملیک علی غیر محتاج لاجل ثواب الآخرة فهی مستحبة مطلقا و القسم السابع و الثامن ان یکون بطریق التملیک علی محتاج او غیره لا لاجل ثواب الآخرة فهی هبتان تابعتان بنیّة الواهب هذا کلّه فیما اذا کان الانفاق بغیر وصیة و اما اذا اوصی المیّت لوصیه الوصیة فیراعی مقصوده ما لم یخالف الشریعة فاذا تقرر هذا عندک فما یعتاده الطائفة المذکورة لیس بخارج من تلک الاقسام المسطورة و اما تعیین الایام المذکورة و اعتقاد القربة فی اراقة الدم فیها فبدعة مذمومة و زیادة فی الشریعة هذا و علی العاقل المتدین ان یتحری لنفسه و لمیته ما هو الاحسن من تلک الاقسام و لا یخاف فی الله لومة لائمٍ من الانام انتهی».
و منه قرآءة القرآن لروح المیت: لقوله علیه السلام: «اِقرَأوا علی موتاکم یس»(423) ای من حضره مقدمات الموت و اخذ بعضهم بظاهر الخبر فصحح انها تقراء بعد موته و الاولی الجمع عملا بالقولین(424) و قال ابو عبدالله محمّد عبدالرحمن الدمشقی العثمانی: «و اجمعوا علی ان الاستغفار و الدعاء و الصدقة و الحج و العتق تنفع المیت و یصل الیه ثوابه»(425) و یقرأ یس و فی الحدیث من قرأ الاخلاص احد عشر مرة ثم وهب اجرها للاموات اعطی من الاجر بعدد الاموات(426) قوله: و یقرأ یس لما ورد من دخل المقابر فقرأ سورة یس خفف الله عنهم یومئذ و کان له بعدد من فیها حسنات(427) و یقرأ القرآن ما تیسر ثم یسبح و یدعُو.(428)
مات فاجلس وارثه من یقرأ القرآن لا بأس به اخذ بعض المشایخ(429) و اختلف فی اجلاس القارئین لیقرأوا عند القبر و المختار عدم الکراهة(430) ان من عادة الناس فی هذا الزمان اذا مرض منهم احدٌ او مات او وقع فی کربة و آفة یجمعون الحُفَّاظ و طلبةَ العلم لیقرأوا القرآن فی داره او لیختموا له ختمات مشهورة فی هذا الوقت و لایشترطون لهم شیئاً من الاجرة فاذا فرغوا من القراءة یدعون الله و یتضرعون الیه ان یشفی المریض او یغفر المیت او ینجیه من الکربة ثم هم یتصدقون علیهم بالفلوس و الطعام و غیرهما فهذه عادة محمودة شرعاً.(431)
امّا اخذ الاجرة علی القراءة فیه اختلاف و قال صاحب الایقاظ: «ان المفتی به انه یجوز اخذ الاجرة علی تلاوة القرآن فی هذا الزمان»(432) و قال الطحطاوی: «و المختار جواز الاستیجار علی قراءة القرآن علی القبور مدة معلومة»(433) و قال النبی صلی الله علیه و سلم: «اِنَّ اَحَقَّ ما اَخَذتُم علیه اَجراً کتابُ اللهِ»(434) هذا حدیث صحیح یؤید ما ذکرنا من صحة اخذ شئ بقراءة القرآن فی البریقة شرح الطریقة المحمدیة اذا لم یکن عقد و لا شرط فقرأ لروح المیت رضاً لله تعالی فاعطاه قریب المیت شیئاً من المال فجائز(435) و الاحادیث التی لاتبیح اخذ شئ بالقراءة کاقرأوا القرآن و لاتأکلوا به و نحوه ضعیفة او مأولة.
*******
بیان الحیل
الحیلة هی التی یتوسل بها الی المقصود، فهی مشروعة مطلوبة اذا روعی الاقتصاد فیها و تجنب عن طرفیه فمن قال بصحة الحیلة مطلقا فهو هالک بالافراط و من قال ببطلانها مطلقا فهو ضال بالتفریط و من قال بتفصیل فهو ناج بالوسیط فان کان الاحتیال لاِدحَاض الحق و احقاق الباطل و اسقاط التکالیف الدینیة باسرها فهو ممنوع شرعاً لقوله تعالی: «و لَقَد عَلِمتُم الَّذِینَ اِعتَدَوا مِنکُم فی السَّبتِ فَقُلنَا لَهُم کُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِینَ»(436) فاحتالوا للصید و حفروا حیاضاً و شَرَّعوا الیها الجداول فاذا کان یوم السبت اقبل الموج بالحیتان الی الحیاض فلایقدرن علی الخروج منها لبعد عمقها و قلة مائها فیصطادون یوم الاحد و قیل کانوا ینصبون الحبائل و الشُصُوص یوم الجمعة و یخرجونها یوم الاحد.(437)
قال السید محمود الآلوسی: «و استدل بهذه الآیة علی تحریم الحیل فی الامور التی لم تشرع کالرباء»(438) و قوله صلی الله تعالی علیه و سلم: «لاترتکبوا ما ارتکب الیهود فتستحلوا محارم الله بادنی الحیل»(439) فنقول: فذهب علمائنا رحمهم الله تعالی ان کل حیلة یحتال بها الرجل لابطال حق الغیر او لادخال شبهة فیه او لتمویه باطل فهی مکروهة(440) و ان کان الاحتیال للتوقی به عن الحرام او التوصل به الی الثواب او وجدان الضرورة الی فعله فهو مأذون شرعاً لقوله تعالی: «خُذ بِیَدِکَ ضِغثَاً فَاضرِب به و لاتَحنَث»(441) و لقد شرع الله تعالی ذلک رحمة علیه و علیها لحسن خدمتها ایاه و رضاه عنها و هی رخصة باقیة فی الحدود فی شریعتنا و فی غیرها ایضا لکن غیر الحدود یعلم منها بالطریق الاولی.(442)
قال اسماعیل الحقی: «و یعمل بالحیل الشرعیة بالاتفاق روی ان اللیث بن سعد حلف ان یضرب اباحنیفة بالسیف ثم ندم من هذه المقالة و طلب المخرج من یمینه فقال ابوحنیفة رحمه الله: خذ السیف و اضربنی بعرضه فتخرج عن یمینک»(443) قال ابو البرکات النسفی: «و هذه الرخصة باقیة»(444) قال السیوطی: «و اخرج عبدالرزاق و سعید بن منصور و ابن جریر و ابن المنذر عن ابی امامة بن حنیف قال: حملت ولیدة فی بنی ساعدة من زنا فقیل لها ممن حملک؟ قالت من فلان المقعد فسئل المقعد فقال: صدقت فرفع ذلک الی رسول الله صلی الله علیه و سلم فقال: خذوا له عُثکُولاً فیه مأة شمراخٍ فاضربوه ضربة واحدة ففعلوا».
و اخرج احمد و عبد بن حمید و ابن جریر و الطبرانی و ابن عساکر من طریق ابی امامة بن سهل بن حنیف عن سعد بن عبادة رضی الله عنه قال: «کان فی ابیاتنا انسان ضعیف مُجَدَّعٌ فلم یرع اهل الدار الا و هو علی امة من اماء اهل الدار یعبث بها و کان مسلما فرفع سعد رضی الله عنه شأنه الی رسول صلی الله علیه و سلم فقال اضربوه حدّه فقالوا یا رسول الله انه اضعف من ذلک ان ضربنا ماة قتلناه قال: فخذوا له عثکالاً فیه مأة شمراخ فاضربوه ضربة واحدة و خلوا سبیله».
و اخرج عبدالرزاق و عبد بن حمید عن محمّد بن عبدالرحمن عن ثوبان رضی الله عنه «ان رجلا اصاب فاحشة علی عهد رسول الله صلی الله علیه و سلم و هو مریض علی شفا موت فاخبر اهله بما صنع فامر النبی صلی الله علیه و سلم بقنوٍ فیه مأة شمراخ فضربه ضربة واحدة» و اخرج الطبرانی عن سهل بن سعد «ان النبی صلی الله علیه و سلم اتی بشیخ قد ظهرت عروقه قد زنی بامرأة فضربه بضغث فیه مأة شمراخ ضربة واحدة».(445)
قال الشیخ النظام و جماعة من علماء الهند الاعلام: «و کل حیلة یحتال بها الرجل لیتخلص بها عن حرام او لیتوصل بها الی حلال فهی حسنة و الاصل فی جواز هذا النوع من الحیل قول الله تعالی: و خذ بیدک ضعثاً فاضرب به و لاتحنث و هذا تعلیم المخرج لایوب النبی علیه و علی نبینا الصلاة و السلام عن یمینه التی حلف لیضربن امرأته مأة عود و عامة المشایخ علی ان حکمها لیس بمنسوخ و هو الصحیح من المذهب کذا فی الذخیرة».(446)
قال الامام الفقیه اشرف علی التهانوی: «و من لطائف الحیل ما رواه الخصاف و غیره عن ابی حنیفة رحمه الله ان بعض من کان یتأذی منه ابوحنیفة جری بینه و بین زوجته کلام فامتنعت من جوابه فقال: ان لم تکلمینی اللیلة فانت طالق فسکتت و امتنعت من کلامه فخاف ان یقع الطلاق اذا طلع الفجر فطاف علی العلماء رحمهم الله فی اللیل فلم یجد عندهم فی ذلک حیلة فجاء الی ابی حنیفة رحمه الله و ذکر له ذلک فقال: هل اتیت استاذک؟ فجعل یعتذر الیه و یقول: لا فرج لی الا من قبلک فقال للرجل: ارجع الی بیتک حتی آتیک فاتشفع لک فرجع الرجل الی بیته و جاء ابوحنیفة فی اثره فصعد مأذنة محلته و اذن فظنت المرأة ان الفجر قد طلع فقالت: الحمد لله الذی نجانی منک فجاء ابوحنیفة رحمه الله الی الباب و قال: قد بَرَّت یمینک و انا الذی اذنت اذان بلال رضی الله عنه فی نصف اللیل».(447)
قال الامام الکبیر ابوبکر محمّد شمس الائمة السرخسی: «و کان قد جمع العلماء رحمهم الله لولیمة و فیهم ابوحنیفة رحمه الله و کان فی عداد الشباب یومئذ فکانوا جالسین علی المائدة اذ سمعوا ولولة النسآء فقیل ماذا اصابهن؟ فذکروا انهم غلطوا فادخلوا امرأة کل واحد منهما علی صاحبه و دخل کل واحد منهما بالذی ادخلت علیه و قالوا ان العلماء علی مائدتکم فسلوهم عن ذلک فسألوا فقال: سفیان الثوری رحمه الله فیها قضی علیّ رضی الله عنه علی کل واحد من الزوجین المهر و علی کل واحدة منهما العدة فاذا انقضت عدتها دخل بها زوجها و ابوحنیفة رحمه الله یَنکُتُ باصبعه علی طرف المائدة کالمتفکر فی شئ فقال له من الی جانبه ابرز ما عندک هل عنک شئٌ آخر؟ فغضب سفیان الثوری رحمه الله فقال: هل یکون عنده بعد قضاء علی رضی الله عنه یعنی فی الوطأ بالشبهة؟ فقال ابوحنیفة: علیّ بالزوجین فأتی بهما فسارّ کل واحد منهما انه هل تعجبک المرأة التی دخلت بها؟ قال نعم ثم قال لکل واحد منهما: طلق امرأتک تطلیقة ثم زوّج من کل واحد منهما المرأة التی دخل بها و قال قوما الی اهلکما علی برکة الله تعالی! فقال سفیان رحمه الله ما هذا الذی صنعت؟ فقال احسن الوجوه و اقربها الی الالفة و ابعدها عن العداوة ارأیت لو صبر علی کل واحد منهما حتی انقضت العدة اما کان یبقی فی قلب کل واحد منهما شئ بدخول اخیه بزوجته و لکنی امرت کل واحد منهما حتی یطلق زوجته و لم یکن بینه و بین زوجته دخول و لا خلوة و لا عدة علیها من الطلاق ثم تزوجتُ کل امرأة ممن وطئها و هی معتدة منه و عدته لاتمنع نکاحه و قام کل واحد منهما مع زوجته و لیس فی قلب کل واحد منهما شئ فعجبوا من فطنة ابی حنیفة و حسن تأمله».(448)
قال الامام ابوبکر احمد الرازی الجصّاص: «و فیها دلیل علی جواز الحیلة فی التوصل الی ما یجوز فعله و دفع المکروه بها عن نفسه و عن غیره لان الله تعالی امره بضربها بالضغث لیخرج به من الیمین و لایصل الیها کثیر الضرر»(449) و اعلم انّ الحیلة الاسقاطیة المرسومة فی دیارنا لانجاء المیت بالفدیة عن الحقوق الفائتة من الصلوات و الصیام و غیرها فهی صحیحة مستنبطة من الآیات و الاحادیث النبویة و مؤیدة من الفقهاء الاعلام الحنفیة منهم الامام ابن البزاز الکردری حيث قال: «مات و علیه صلوات یطعم لکل صلاة حتی الوتر نصف صاع و ان لم یکن له مال یستقرض نصف صاع و یعطیه المسکین ثم یتصدق به المسکین علی الوارث ثم الوارث الی المسکین ثم و ثم حتی یتم لکل صلاة نصف صاع کما ذکرنا».(450)
و منهم الامام محمّد الحصکفی قال: «ثم یدفع لباقی عمره لمسکین من ملکه دفعة واحدة ان وفی و الا فما یملکه و لو باستقراض ثم یهبه له ثم و ثم الی ان ینتهی عمره»(451) و قال ایضا فی مؤلَّفه: «و لو لم یترک مالاً یستقرض وارثه نصف صاع مثلاً و یدفعه لفقیر ثم یدفعه الفقیر للوارث ثم و ثم حتی یتم»(452) و منهم الفقیه ابن عابدین قال: «فیدور المسقط بنفسه وارثا کان او غیر وارث او یوکل غیره فیقول المسقط او وکیله لواحد من الفقراء هکذا فلان ابن فلان و یذکر اسمه و اسم ابیه فاتَته صلواتُ سنة هذه فدیتها من ماله نملّکک ایّاها و یعلم ان المال المدفوع الیه صار ملکا له ثم یقول الفقیرهکذا: و انا قبلتها و تملکتها منک فیدفع المعطی و یسلم الیه فیقبض المعطی فحینئذ تصیر فدیة صلاة سنة کاملة مؤداة ثم یفعل مع فقیر آخر هکذا الی ان تتم العشرة فحینئذ تصیر فدیة عشر سنین مؤداة فی دور واحد ثم یفعل هکذا مرة اخری ثم و ثم الی ان تتم فدیة فوائته بحسب الحساب فاذا تمت فدیة فوائته من الصلاة یقول المعطی لفقیر واحد من تلک العشرة هکذا فلان بن فلان ملکک سائر ما وجب علیه من ماله ان کان المیت ذکرا و ان کان انثی یقول فلانة بنت فلان ملکتک جمیع ما وجب علیها فی مالها و یفعل مع کل فقیر کذلک فیعترفون کلهم بالقبول ثم یهبونه المال فیأخذه صاحبه وارثا کان او غیر وارث ثم یتصدق علی الفقراء العشرة ما شاء من الدراهم و لایجب تقسیم المال المذکور جمیعاً علی الفقراء و هذه حیلة شرعیة و الله تعالی اعلم».(453)
و قال العلامة الفقیه المذکور فی مؤلفه: «و الاقرب ان یحسب ما علی المیت و یستقرض بقدره بان یقدّر عن کل شهر او سنة او یحسب مدة عمره بعد اسقاط اثنی عشرة سنة للذکر و تسع سنین للانثی لانها اقلّ مدة بلوغهما فیجب عن کل شهر نصف غرارة قمح بالمُدّ الدمشقی مدّ زماننا لان نصف الصاع اقل من ربع مدّ فتبلغ کفارة ست صلوات لکل یوم و لیلة نحو مدّ و ثُلث و لکل شهر اربعون مدّا و ذلک نصف غرارة و لکل سنة شمسیة ست غرار فیتقرض قیمتها و یدفعها للفقیر ثم یستوهبها منه لتتم الهبة ثم یدفعها لذلک الفقیر او لفقیر آخر و هکذا فیسقط فی کل مرّة کفارة سنة و ان استقرض اکثر من ذلک یعید الدور لکفارة الصیام ثم للاضحیة ثم للایمان لکن لابد فی کفارة الایمان من عشرة مساکین و لایصح ان یدفع للواحد اکثر من نصف صاع فی یوم للنص علی العدد فیها بخلاف فدیة الصلاة فانه یجوز اعطاه فدیة صلوات لواحد کما یأتی و ظاهر کلامهم انه لو کان علیه زکاة لاتسقط عنه بدون وصیة لتعلیلهم لعدم وجوبها بدون وصیة باشتراط النیة فیها لانها عبادة فلابد فیها من الفعل حقیقة او حکما بان یوصی باخراجها فلایقوم الوارث مقامه فی ذلک ثم رأیت فی صوم السراج التصریح بجواز تبرع الوارث باخراجها و علیه فلا بأس بادارة الولی للزکاة ثم ینبغی بعد تمام ذلک کله ان یتصدق علی الفقراء بشئ من ذلک المال او بما اوصی به المیت ان کان اوصی».(454)
و منهم الامام شمس الدین القهستانی قال: «و ینبغی ان یفدی قبل الدفن و ان جاز بعده و کیفیته ان یسقط من عمره اثنتی عشرة سنة و من عمرها تسعة ثم یدفع للباقی من العمر الی مسکین من ملکه دفعة واحدة ان کان الثلث وافیاً بالفدیة و الا فیدفع الیه ما یملکه فیقبضه ثم یهبه من الدافع ثم یقبضه ثم یدفعه الی المسکین ثم و ثم الی ان ینتهی عمره و ان لم یملک شیئاً استقرض وارثه و ینبغی ان یقول الدافع للمسکین فی کل مرة «انّی ادفعک مال کذا لفدیة صوم کذا لفلان بن فلان بن فلان المتوفی» و یقول المسکین «قبلته» و اطلاق کلامه یدل علی انه لو دفع الی فقیر جملة جاز و لم یشترط العدد و لا المقدار لکن لو دفع الیه اقل من نصف صاع لم یعتد به و به یفتی کما فی ایمان الصغری».(455)
و منهم العلامة الطحطاوی قال: «فما یفعل الآن من تدویر الکفارة بین الحاضرین و کل یقول للآخر: وهبت هذه الدراهم لاسقاط ما علی ذمة فلان من الصلاة او الصیام و یقبله الاخر صحیحٌ ثم لو اخذها احدهم عند قبضها و لم یدفعها و استقلَّ بها یفوز بها علی الظاهر و الاولی بعد تدویرها ان یتساووا فیها لانهم انما حضروا لیعطوا منها فنفوسهم مُتشوّفة للاخذ لا سیما المساکین منهم».(456)
و منهم العلامة محمّد ابو السعود قال: «و لو اوصی و لم یترک مالاً یستقرض نصف صاع و یعطیه لمسکین ثم یتصدق المسکین علیه ثم و ثم الی ان یتم لکل یوم نصف صاع حموی»(457) و منهم العلامة عبدالحلیم قال: «فیدار الی ان یتم فدیة الفائتات و صفة الدوران ان تقول للفقیر انا ارید ان اعطیک درهما کذا لاسقاط صلوة کذا لفلان و لکن اسئلک ان تهب لی کلما قبضت و صار ملکک حتی یتم الدور ثم یبقی فی یدک دراهم کذا و انما فعل کذلک لیکون هبة ذلک الفقیر علی علم و رضی و یجب ان یحترز عن ان یکون المال الدائر عاریة او ملک الغیر بلا اذنه و ان یکون الدور مع الغنی».(458)
و منهم العلامة حسن الشرنبلالی قال: «و ان لم یف ما اوصی به المیت عما علیه او لم یکف ثلث ماله او لم یوص بشئ و اراد احد التبرع بقلیل لایکفی فحیلته لابراء ذمة المیت عن جمیع ما علیه ان یدفع ذلک المقدار الیسیر بعد تقدیره لشئ من صیام او صلاة او نحوه و یعطیه للفقیر بقصد اسقاط ما یرید عن المیت فیسقط عن المیت بقدره ثم بعد قبضه یهبه الفقیر للولی او للاجنبی و یقبضه لتتم الهبة و تملک ثم یدفعه الموهوب له للفقیر بجهة الاسقاط متبرعا به عن المیت فیسقط عن المیت بقدره ایضا ثم یهبه الفقیر للولی او للاجنبی و یقبضه ثم یدفعه الولی للفقیر متبرعا عن المیت و هکذا یفعل مرارا حتی یسقط ما کان یظنه علی المیت من صلاة و صیام و نحوهما مما ذکرناه من الواجبات و هذا هو المخلص فی ذلک ان شاء الله تعالی بمَنّه و کرمه».(459)
و منهم العلامة الحلبی قال: «و ان لم یوص فتبرع به بعض الورثة جاز و ان کانت الصلاة کثیرة و الحنطة قلیلة یعطی ثلاثة اصوع عن صلاة یوم و لیلة مع الوتر مثلاً لفقیر ثم یدفعها الفقیر الی الوارث الیه هکذا یفعل مراراً حتی یستوعب الصلوة و یجوز اعطاؤها لفقیر واحد دفعة»(460) و منهم العلامة نظام و جماعة من علماء الهند الاعلام قالوا: «اذا اراد ان یودّی الفدیة عن صوم ابیه او صلاته و هو فقیر فانه یعطی منوین من الحنطة فقیرا ثم یستوهبه ثم یعطیه هکذا الی ان یتم کذا فی الفتاوی السراجیه»(461) و منهم الامام العلامة الشیخ الشلبی قال: «رجل مات و قد فاته صلاة عشرة اشهر و لم یترک مالاً استقرض وارثه نصف صاع بر و دفعه الی مسکین ثم یتصدق المسکین علی الوارث فلابد ان یفعل حتی یتم لکل صلاة نصف صاع بر».(462)
و منهم الامام ابن نجیم قال: «و ان لم یترک مالاً تستقرض ورثته نصف صاع و یدفع الی المسکین ثم یتصدق المسکین علی بعض ورثته ثم یتصدق ثم و ثم حتی یتم لکل صلاة ما ذکرنا»(463) و منهم العلامة عبدالواحد السیوستانی قال: «فی خزانة الفتاوی رجل مات و قد فاته صلاة عشرة اشهر و لم یترک مالاً استقرض ورثته نصف صاع حنطة و دفعه الی مسکین ثم یتصدق المسکین علی الوارث ثم یتصدق الوارث علی المسکین فلایزال یفعل حتی یتم لکل صلاة متروکة عن المیت طعام مسکین انتهی».(464)
و منهم الامام الاکمل طاهر بن عبدالرشید البخاری قال: «و ان لم یترک مالا یستقرض وارثه نصف صاع و تدفع الی مسکین ثم یتصدق المسکین علی بعض ورثته ثم یتصدق و ثم و ثم حتی یتم لکل صلاة ما ذکرنا»(465) و قال الشیخ زین العابدین بن ابراهیم: «اذا اراد الفدیة عن صوم ابیه او صلاته و هو فقیر یعطی منوین من الحنطة فقیرا ثم یستوهبه ثم یعطیه و هکذا الی ان یتم»(466) و قال الشیخ اسماعیل الحقی: «فی فوائد الفتاوی الاولی ان یوصی باسقاط صلاة عمره بعد البلوغ و ان صلاها بغیر ترکٍ لاحتمال الفساد او النقصان فی ارکانها انتهی».(467)
هذا ما تیسّر لهذا العبد الحقیر عبدالرحمن تنگلی بن آنا محمّد بن آراز آنا بن امین بن آتاش بن آقالی صوفی غفر الله لهم و لابآئهم و اولادهم اجمعین. اللهم انت ولیُّنا فی الدنیا و الآخرة تَوفَّنا مسلمین و الحقنا بالصالحین برحمتک یا ارحم الراحمین.
فهرس المنابع
001) سورة فاطر آیة 13 و 14
002) سورةالحج آیة 73
003) سورة العنکبوت آیة 41
004) سورة الحج آیة 30
005) سورة البقرة آیة 256
006) سورة النساء آیة 117
007) سورة البقرة آیة 143
008) کنز العمال صفحه 28 جلد 3
009) کنز العمال صفحه 33 جلد 3
010) کنز العمال صفحه 28 جلد 3
011) سورة القلم آیة 4
012) سورة آل عمران آیة 45
013) سورة الاحزاب آیة 69
014) سورة الحجرات آیة 2
015) سورة النساء آیة 80
016) سورة آل عمران آیة 31
017) سورة الانشراح آیة 4
018) سورة الکوثر آیة1
019) سورة یونس آیة 62
020) سورة النسآء آیة 69
021) سورة البقرة آیة 154
022) جامع الصغیر صفحه 212 جلد 1
023) جامع الصغیر صفحه 209 جلد 1
024) الحاوی للفتاوی صفحه 361 جلد 1
025) التاج الجامع للاصول صفحه 207 جلد 5
026) جامع الصغیر صفحه 35 جلد 2
027) جامع الصغیر صفحه 161 جلد 1
028) سورة الفاتحه آیة 4
029) سورة آل عمران آیة 126
030) سورة توبة آیة 116
031) سورة یونس آیة 49
032) سورة فاطر آیة 3
033) سورة فتح آیة 11
034) سورة والصّافّات آیة 96
035) سورة نمل آیة 38 ـ 39 ـ 40
036) سورة القصص آیة 15
037) سورة المآئدة آیة 2
038) سورة البقرة آیة 45 ـ 153
039) سورة الکهف آیة 95
040) سورة الاعراف آیة 160
041) سورة الانفال آیة 72
042) سورة آل عمران آیة 52
043) سورة الاعراف آیة 134
044) التاج الجامع للاصول صفحه 62 جلد 1
045) الجامع الصغیر صفحه 282 جلد 2
046) الجامع الصغیر صفحه 78 جلد 1
047) الجامع الصغیر صفحه 188 جلد 1
048) الجامع الصغیر صفحه 318 جلد 2
049) الجامع الصغیر صفحه 282 جلد 2
050) سورة والصافات آیة 96
051) سورة النساء آیة 78
052) سورة الانفال آیة 17
053) سورة الرعد آیة 16
054) سورة الواقعة آیة 64
055) سورة القصص آیة 56
056) سورة آل عمران آیة 128
057) التاج الجامع للاصول صفحه 38 جلد 1
058) سورة النساء آیة 79
059) سورة الشوری آیة 30
060) سورة المآئدة آیة110
061) سورة الشوری آیة 52
062) سورة الاسراء آیة 9
063) سورة ابراهیم آیة 36
064) سورة طه آیة 85
065) سورة عنکبوت آیة 38
066) سوره طه آیة 79
067) کنز العمال صفحه 706 جلد 6
068) الجامع الصغیر صفحه 34 جلد 1
069) حصن الحصین صفحه 133
070) مشکوة المصابیح صفحه 546
071) النبراس لعبد العزیز صفحه 482
072) النهایة لابن الاثیر صفحه 13 جلد 2
073) حصن الحصین صفحه 177
074) سنن ابن ماجه صفحه442جلد1
075) الکامل فی التاریخ صفحه 81 جلد 4
076) صحیح البخاری صفحه 475 جلد 1
077) صحیح البخاری صفحه 476 جلد 1
078) صحیح البخاری صفحه 199 جلد 1
079) سورة الممتحنة آیة 3
080) سورة الشعراء آیة 88
081) سورة الطلاق آیة 10
082) العرائس للثعلبی صفحه 178
083) الترغیب و الترهیب صفحه 476 جلد 1
084) حیاة الحیوان الکبری صفحه 5
085) تفسیر روح البیان صفحه 192 جلد 10
086) لمعات و حواشی مشکوة صفحه 154
087) سورة مریم آیة 19
088) القصیدة النعمانیة صفحه 86
089) سورة الانعام آیة 59
090) صفوة التفاسیر صفحه 74 جلد 3
091) سورة یونس آیة 20
092) صفوة التفاسیر صفحه 62 جلد 5
093) سورة هود آیة 31
094) صفوة التفاسیر صفحه 94 جلد 5
095) سورة مریم آیة 78
096) صفوة التفاسیر صفحه 50 جلد 8
097) سورة النمل آیة 65
098) صفوة التفاسیر صفحه 19 جلد 11
099) سورة سباء آیة 14
100) تفسیر روح البیان صفحه 278 جلد 7
101) سورة النجم آیة 35
102) صفوة التفاسیر صفحه 33 جلد 17
103) الجامع الصغیر صفحه 264 جلد 2
104) سورة یوسف آیة 47 ـ 48
105) سورة الکهف آیة 74
106) سورة الکهف آیة 77
107) التاج الجامع للاصول صفحه 331 جلد 3
108) تاریخ الخلفاء صفحه 78
109) تاریخ الخلفاء صفحه 185
110) التاج الجامع للاصول صفحه 320 جلد 5
111) سورة هود آیة 49
112) صفوة التفاسیر صفحه 98 جلد 5
113) سورة یوسف آیة 102
114) تفسیر الجلالین صفحه 199 کلان
115) سورة الجن آیة 27
116) التفسیر المظهری صفحه 96 جلد 10
117) سورة آل عمران آیة 179
118) تفسیر البیضاوی صفحه 690 جلد 1
119) التاج الجامع للاصول صفحه 248 جلد 1
120) مشکوة المصابیح صفحه 512
121) السراج الوهاج صفحه 454 جلد 2
122) صحیح البخاری صفحه 521 جلد 1
123) التاج الجامع للاصول صفحه 292 جلد 3
124) سورة الانعام آیة 75
125) لباب التأویل صفحه 27 جلد 2
126) الفتاوی الحدیثیة صفحه 57
127) نور الابصار صفحه 160
128) سورة المائدة آیة 35
129) الجامع الصغیر صفحه 215 جلد 2
130) التوضیح فی حل غوامض التنقیح صفحه 105 جلد 1
131) سورة الاسراء آیة 57
132) تفسیر لباب التأویل فی معانی التنزیل صفحه 168 جلد 3
133) سورة یوسف آیة 93
134) صفوة التفاسیر صفحه 73 جلد 4
135) سورة الانفال آیة 33
136) سورة الفتح آیة 25
137) صفوة التفاسیر صفحه 40 جلد 16
138) سورة البقرة آیة89
139) صفوة التفاسیر صفحه 63 جلد 1
140) التاج الجامع للاصول صفحه 318 جلد 1
141) اصول السرخسی صفحه 256 جلد 1
142) الجامع لاحکام القرآن صفحه 265 جلد 5 ـ جلالین کلان صفحه 80
143) مشکوة المصابیح صفحه 545
144) لباب التأویل صفحه 45 جلد 3 ـ التفسیر المظهری صفحه 204 جلد 5 ـ تفسیر القرطبی صفحه 270 جلد 9 ـ تفسیر روح البیان صفحه 327 جلد 4 ـ انوار التنزیل صفحه 509 جلد 1 ـ تفسیر ابی السعود صفحه 308 جلد 4 ـ تفسیر روح المعانی صفحه 63 جلد 5
145) صحیح المسلم صفحه 43 جلد 14
146) شرح النووی صفحه 44 جلد 14
147) صحیح البخاری صفحه 875 جلد 2
148) عمدة القاری صفحه 49 جلد 22
149) وفاء الوفا للسمهودی صفحه 1372 جلد 4
150) تاریخ الخلفاء للسیوطی صفحه 185
151) انسان العیون فی سیرة الامین المأمون صفحه 93 جلد 1
152) الصواعق المحرقة صفحه 178
153) حجة الله علی العالمین فی معجزات سید المرسلین صفحه 814
154) سورة النسآء آیة 36
155) صفوة التفاسیر صفحه 96 جلد 2
156) الجامع الصغیر صفحه360 جلد 2
157) سورة آل عمران آیة 180
158) الجامع الصغیر صفحه 201 جلد 1
159) سورة الاعراف آیة 205
160) صفوة التفاسیر صفحه 60 جلد 4
161) سورة الحجرات آیة 12
162) صفوة التفاسیر صفحه 49 جلد 16
163) سورة الماعون آیة 6
164) صفوة التفاسیر صفحه 108 جلد 20
165) کنوز الحقائق فی حدیث خیر الخلائق صفحه 498
166) سورة الحجر آیة 3
167) صفوة التفاسیر صفحه 5 جلد 7
168) التاج الجامع للاصول صفحه 168 جلد 5
169) الجامع الصغیر صفحه 229 جلد 1
170) الجامع الصغیر صفحه 260 جلد 1
171) التاج الجامع للاصول فی احادیث الرسول صفحه 67 جلد 5
172) سورة الاحزاب آیة 41
173) التاج الجامع للاصول صفحه 72 جلد 5
174) الجامع الصغیر من احادیث البشیر النذیر صفحه 21 جلد 1
175) سورة البقرة آیة 177
176) الجامع الصغیر صفحه 106 جلد 2
177) سورة التغابن آیة 13
178) الجامع الصغیر من احادیث البشیر النذیر صفحه 46 جلد 2
179) شرح عین العلم صفحه 33 جلد 1
180) قطب الارشاد صفحه 536
181) سورة الاعراف آیة 55
182) سورة الاعراف آیة 205
183) سورة طه آیة 7
184) سورة لقمان آیة 19
185) سورة الاسراء آیة 110
186) الجامع الصغیر صفحه 11 جلد 2
187) مشکوة المصابیح صفحه 201
188) الجامع الصغیر صفحه 59 جلد 1
189) التاج الجامع للاصول فی احادیث الرسول صفحه 85 جلد 5
190) الفتاوی خیریة لنفع البریة صفحه 282 جلد 2
191) تفسیر روح البیان صفحه 306 جلد 3
192) الجامع الصغیر صفحه29 جلد 2
193) سورة البقرة آیة 200
194) سورة الاعراف آیة 204
195) سورة نوح آیة 8
196) تفسیر الخازن المسمی بلباب التأویل فی معانی التنزیل صفحه 312 جلد 4
197) سورة التوبة آیة 114
198) انیس الواعظین صفحه 63
199) سورة الاسراء آیة 110
200) التاج الجامع للاصول صفحه 86 جلد 5
201) جامع الاصول من احادیث الرسول لابن الاثیر صفحه 168 جلد 7
202) مشکوة المصابیح صفحه 88
203) الحاوی للفتاوی صفحه 390 جلد 1
204) مشکوة المصابیح صفحه 112
205) روح البیان صفحه 306 جلد3
206) الجامع الصغیر صفحه 36 جلد 1
207) الحاوی للفتاوی صفحه 391 جلد 1
208) التاج الجامع للاصول صفحه 11 ج 4
209) صحیح البخاری صفحه 86 جلد 1
210) الحاوی للفتاوی صفحه 391 جلد 1
211) کنز العباد صفحه29
212) سنن النسائی صفحه 157 جلد 1
213) کنز العمال صفحه 116 جلد 8
214) الحاوی للفتاوی صفحه 393 جلد 1
215) سورة النسآء آیة 85
216) الجامع الصغیر للسیوطی صفحه 69 جلد 1
217) سورة النساء آیة 85
218) النهایة لابن الاثیر صفحه 485 جلد 2
219) تفسیر روح المعانی صفحه 98 جلد 2
220) سورة الانعام آیة 94
221) سورة الروم آیة 13
222) سورة یس آیة 23
223) سورة الاعراف آیة 52
224) سورة المدثر آیة 48
225) مدارک التنزیل صفحه 332 جلد 4
226) سورة الشعراء آیة 100
227) تفسیر الجلالین صفحه 313
228)سوره مریم آیة 87
229) سورة طه آیة 109
230) سورة الزخرف آیة 86
231) سورة النجم آیة 26
232) سورة البقرة آیة 255
233)سورة الانبیآء آیة 28
234) جامع الصغیر صفحه 370 جلد 2
235) سورة الاسراء آیة 79
236) تفسیر الجلالین صفحه 237
237) التاج الجامع للاصول صفحه 387 جلد 5
238) جامع الترمذی صفحه 66 جلد 2
239) الجامع الصغیر صفحه 226 جلد 2
240) جامع الترمذی صفحه 67 جلد 2
241) سنن ابن ماجه صفحه 330
242) سورة الطور آیة 21
243) تفسیر روح المعانی صفحه 32 جلد 9
244) سورة آل عمران آیة 80
245) سورة الزمر آیة3
246) الموطّا لمالک صفحه172 جلد 1
247) صحیح المسلم صفحه 36 جلد 7
248) الجامع الصغیر صفحه 336 جلد 2
249) سورة الدخان آیة 29
250) تفسیر جلالین صفحه 411
251) تفسیر روح البیان صفحه 414 جلد 8
252) اعلاء السنن صفحه 266 جلد 8
253) الجامع الصغیر صفحه 160 جلد 1
254) التاج الجامع للاصول صفحه 373 جلد 1
255) شرح الصدور بشرح حال الموتی و القبور صفحه 119
256) اعلاء السنن صفحه 276 جلد 8
257) مشکوة المصابیح صفحه 154
258) بلوغ المرام من ادلة الاحکام لابن حجر العسقلانی صفحه 115
259) اعلاء السنن صفحه 277 جلد 8
260) شرح الصدور بشرح حال الموتی و القبور صفحه 80
261) شرح الصدور بشرح حال الموتی و القبور صفحه 82
262) کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال صفحه 655 جلد 15
263) البحر الرائق شرح کنز الدقائق صفحه 210 جلد 2
264) رد المحتار علی الدر المختار صفحه 605 جلد 1
265) حاشیة الطحطاوی علی مراقی الفلاح صفحه 405
266) اعلاء السنن صفحه 283 جلد8
267) الجامع الصغیر صفحه 297 جلد 2
268) کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال صفحه 651 جلد 15
269) تذکرة الاولیاء للعطار صفحه 5
270) حواشی مشکوة المصابیح صفحه 154
271) رد المحتار علی الدر المختار صفحه 40 جلد 1
272) شرح النقایة لعلی القاری صفحه 271 جلد 1
273) سورة النجم آیة 39
274) الجامع الصغیر صفحه 358 جلد 2
275) سورة الطور آیة 21
276) اتحاف السَّادة المتقین بشرح اسرار احیاء علوم الدين صفحه 372 جلد 10
277) سورة غافر آیة 52
278) سورة الزمر آیة 7
279) الفتح الرحمانی فی فتاوی السید ثابت ابی المعانی صفحه 337 جلد 1
280) سورة البقرة آیة 154
281) لباب التأویل صفحه 95 جلد 1
282) سورة آل عمران آیة 169) 170
283) حاشیة الصاوی علی الجلالین صفحه 190 جلد 1
284) سورة الاعراف آیة 79
285) التفسیر المظهری صفحه 376 جلد 3
286) سورة ابراهیم آیة 27
287) مدارک التنزیل صفحه77 جلد 3
288) سورة یس آیة 27
289) صفوة التفاسیر صفحه 49 جلد 13
290) سورة الغافر آیة 46
291) صفوة التفاسیر صفحه 82 جلد 14
292) عمدة القاری شرح صحیح البخاری صفحه 209 جلد 8
293) کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال صفحه 680 جلد 15
294) صحیح البخاری صفحه 184 جلد 1
295) الجامع الصغیر صفحه 146 جلد1
296) التاج الجامع للاصول صفحه 369 جلد 1
297) صحیح البخاری صفحه 201 جلد 8
298) عمدة القاری شرح صحیح البخاری صفحه 201 جلد 8
299) کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال صفحه 738 جلد 15
300) لباب التأویل صفحه 366 جلد 4
301) جامع الترمذی صفحه 112 جلد 2
302) شرح الصدور بشرح حال الموتی و القبور صفحه 104
303) اعلاء السنن صفحه 287 جلد 8
304) التاج الجامع للاصول صفحه 323 جلد 5
305) فتح القدیر للعاجز الفقیر صفحه 337 جلد 2
306) حاشیة الطحاوی علی مراقی الفلاح صفحه 340
307) رد المحتار علی الدر المختار صفحه 604 جلد 1
308) رد المحتار علی الدر المختار صفحه 571 جلد 1
309) کشف النور عن اصحاب القبور صفحه 9 لعبد الغنی النابلسی رح
310) عین العلم و زین الحلم صفحه 396 جلد 1
311) اتحاف السادة المتقین صفحه 370 جلد 10
312) اتحاف السادة المتقین صفحه 393 جلد 10
313) شرح الصدور بشرح حال الموتی و القبور صفحه 80
314) فقه اکبر صفحه 66
315) سورة الحج آیة 29
316) صفوة التفاسیر صفحه 37 جلد 9
317) سورة الانسان آیة 7
318) صفوة التفاسیر صفحه 83 جلد 19
319) سورة البقرة آیة 270
320) صفوة التفاسیر صفحه 158 جلد 1
321) الموطّا للامام محمّد رحمة الله علیه صفحه 327
322) سنن ابن ماجه صفحه 155
323) سنن النسائی صفحه 146 جلد 2
324) التاج الجامع للاصول صفحه 82 جلد 3
325) کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال صفحه 710 جلد 16
326) سورة الزمر آیة 65
327) الدر المختار صفحه 155 جلد 1
328) رد المحتار علی الدر المختار صفحه 128 جلد 2
329) الحدیقة الندیة شرح الطریقة المحمدیة صفحه 151 جلد 2
330) التفسیرات الاحمدیة صفحه 45
331) عمدة الرعایة فی حل شرح الوقایة صفحه240 جلد 2
332) التاج الجامع للاصول صفحه 44 جلد1
333) التاج الجامع للاصول صفحه 46 جلد 1
334) کنوز الحقائق فی حدیث خیر الخلائق صفحه 389
335) سورة الحشر آیة 2
336) جامع الترمذی صفحه 179 جلد 1
337) صحیح البخاری صفحه 1092 جلد 2
338) رد المحتار علی الدر المختار صفحه 36 جلد 1
339) التاج الجامع للاصول صفحه 423 جلد 3
340) جامع الترمذی صفحه 93 جلد 2
341) کنوز الحقائق فی حدیث خیر الخلائق صفحه 495
342) سورة النحل آیة 43
343) سورة النسآء آیة 59
344) تفسیر الصاوی علی الجلالین صفحه 226 جلد 1
345) اقامةُ الحجّةِ علی ان الاکثار فی التعبد لیس ببدعة صفحه 52
346) الجامع الصغیر صفحه 85 جلد 1
347) التاج جامع للاصول صفحه 90 جلد 2
348) الحاوی للفتاوی صفحه 196 جلد 1
349) الحاوی للفتاوی صفحه 196 جلد 1
350) الانوار المحمّدیة من المواهب اللدنیة للنبهانی صفحه 29
351) تفسیر روح البیان صفحه 56 جلد 9
352) انسان العیون فی سیرة الامین المأمون صفحه 93 جلد 1
353) الدرر السنیة صفحه 18
354) نزهة المجالس و منتخب النفائس صفحه 99 جلد 2
355) حجة الله علی العالمین فی معجزات سید المرسلین صفحه 239
356) تفسیر روح البیان صفحه 56 جلد 9
357) فیض الوهاب صفحه 100 جلد 5
358) البصائر لمنکری التّوسل باهل المقابر صفحه 137
359) کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال صفحه 748 جلد 15
360) سورة یوسف آیة 84
361) التاج الجامع للاصول صفحه 345 جلد 1
362) کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال صفحه 727 جلد 15
363) اعلاء السنن صفحه 276 جلد 8
364) الجامع الصغیر صفحه 59 جلد 1
365) اعلاء السنن صفحه 266 جلد 8
366) مراقی الفلاح صفحه 241
367) اعلاء السنن صفحه 266 جلد 8
368) فتح القدیر صفحه 473 جلد 1
369) حاشیة الطحطاوی صفحه 336
370) الفتاوی الهندیة صفحه 167 جلد 1
371) مراقی الفلاح صفحه 241
372) مراقی الفلاح صفحه 240
373) الفتاوی الهندیة صفحه 167 جلد 1
374) سورة آل عمران آیة 200
375) سورة الانفال آیة 47
376) سورة هود آیة 116
377) سورة المعارج آیة 5
378) سورة البقرة آیة 157
379) سورة الزمر آیة 10
380) سورة العصر آیة 3
381) کنز العمال صفحه 744 جلد 3
382) التاج الجامع للاصول صفحه 51 جلد 5
383) الجامع الصغیر صفحه 80 جلد 2
384) کنوز الحائق صفحه 438
385) الجامع الصغیر صفحه 80 جلد 2
386) الموطّا للامام محمّد صفحه 171
387) سنن ابن ماجه صفحه 116
388) ریاض الصالحین صفحه 20
389) المنتقی من اخبار المصطفی صفحه 113 جلد 2
390) مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح صفحه 386 جلد 2
391) الجامع الصغیر صفحه 209 جلد 2
392) التاج الجامع للاصول صفحه 345 جلد 1
393) سنن النسائی صفحه 263 جلد 1
394) شرعة الاسلام صفحه 510
395) کنز العمال صفحه 611)جلد15 وتحفة الاخوذی بشرح جامع الترمذی صفحه 87 جلد4
396) نفع قوت المغتذی صفحه 140 جلد 1
397) مشکوة المصابیح صفحه 150
398) الفتاوی الهندیة صفحه 167 جلد 1
399) الجامع الصغیر من حدیث البشیر النذیر صفحه 332 جلد 2
400) مرقاة المفاتیح شرح مشکوة المصابیح صفحه388 جلد 2
401) حاشیة الطحطاوی علی مراقی الفلاح صفحه 333
402) الدر المختار فی شرح تنویر الابصار صفحه 124 جلد 1
403) رد المحتار علی الدر المختار صفحه 600 جلد 1
404) الفتاوی الهندیة صفحه 167 جلد 1
405) کشف الاستار عن الدر المختار صفحه 126 جلد 1
406) رد المحتار علی الدر المختار صفحه 604 جلد 1
407) جامع الرموز صفحه 289 جلد 1
408) رد المحتار علی الدر المختار صفحه 604 جلد 1
409) التاج الجامع للاصول صفحه 366 جلد 1
410) کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال صفحه 588 جلد 15
411) الترغیب والترهیب من الحدیث الشریف صفحه 344 جلد 4
412) دائرة المعارف القرن العشرین صفحه 434 جلد 6
413) الفقه علی المذاهب الاربعة صفحه 539 جلد 1
414) شرعة الاسلام صفحه 506
415) سورة الحشر آیة 10
416) کنز العمال صفحه 622 جلد 15
417) الجامع الصغیر من حدیث البشیر النذیر صفحه 224 جلد 1
418) کنز العباد فی شرح الاوراد صفحه 374
419) عین العلم و زین الحلم صفحه 395 جلد 1
420) شرح العقائد النسفیة صفحه 252
421) کشاف اصطلاحات الفنون صفحه 851 جلد 1
422) مختصر الوقایة صفحه 110
423) الجامع الصغیر صفحه 87 جلد 1
424) السراج المنیر صفحه 279 جلد 1
425) رحمة الامة فی اختلاف الائمة صفحه 90 جلد 1
426) الدر المختار صفحه 126 جلد 1
427) رد المحتار علی الدر المختارصفحه 605 جلد 1
428) عین العلم وزین الحلم صفحه 394 جلد 1
429) الفتاوی البزازیة صفحه 81 جلد 1
430) فتح القدیر صفحه 473 جلد 1
431) ایقاظ الحواس صفحه 56
432) ایقاظ الحواس فیما قال بعض الناس صفحه 55
433) حاشیة الطحطاوی علی الدر المختار صفحه 30 جلد 4
434) الجامع الصغیر من حدیث البشیر النذیر صفحه 149 جلد 1
435) ایقاظ الحواس فیما قال بعض الناس صفحه 52
436) سورة البقرة آیة 65
437) التفسیر المظهری صفحه 79 جلد 1
438) تفسیر روح المعانی صفحه 283 جلد 1
439) فتاوی شیخ الاسلام صفحه 24 جلد 3
440) الفتاوی الهندیة صفحه 390 جلد 6
441) سورة ص آیة 44
442) تفسیر روح المعانی صفحه 209 جلد 8
443) تفسیر روح البیان صفحه 44 جلد 8
444) تفسیر مدارک التنزیل صفحه 43 جلد 4
445) الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور صفحه 317 جلد 5
446) الفتاوی عالمگیریة صفحه 390 جلد 6
447) شرح اعلاء السنن صفحه 434 جلد 18
448) المبسوط صفحه 344 جلد 30
449) احکام القرآن صفحه 384 جلد 3
450) الفتاوی البزازیة صفحه 69 جلد 4
451) در المنتقی فی شرح الملتقی صفحه 250 جلد 1
452) الدر المختار صفحه 101 جلد 1
453) منحة الخالق علی البحر الرائق صفحه 98 جلد 2
454) رد المحتار علی الدر المختار صفحه 493 جلد 1
455) جامع الرموز صفحه 371 جلد 1
456) حاشیة الطحطاوی علی الدر المختار صفحه 308 جلد 1
457) فتح المعین علی شرح الکنز لمنلا مسکین صفحه 440 جلد 1
458) حاشیة الدرر صفحه 148 جلد 1
459) مراقی الفلاح صفحه 179
460) حلبی صغیر صفحه 409
461) الفتاوی العالمگیریة صفحه 392 جلد 6
462) حاشیة الشلبی علی تبیین الحقائق صفحه 335 جلد 1
463) البحر الرائق شرح کنز الدقائق صفحه 98 جلد 2
464) فتاوی واحدی صفحه 276
465) خلاصة الفتاوی صفحه 192 جلد 1
466) الاشباه و النظائر فی الفقه لابن نجیم صفحه 407
467) تفسیر روح البيان صفحه 500 جلد 3
معجم اللغات
(أ)
ابداً: همیشه، همواره
اِبتغاء: طلب کردن
اَبتَغی: آن چیز را خواستار شدم
اَبدال: جمع بدل، مقامی از درجات عارفین
اَبَرَّه: خداوند سوگندش را اجابت کرد
اَبرِز: آشکار کن
اَبرص: نوعی بیماری
اَتعَبُ: رنج آورتر، خسته و مانده کننده تر
اَثنَیتُم: ستایش کردید
اِجتَازَت: از آنجا گذشت، عبور کرد
اجتناب: دوری کردن
اَجداث: جمع جَدَث، گورها، قبرها
اَجدَب: قحطی شد
اُحتُفِرَت: حفر کرده شد
احصاهم: آنها را شمرد
اَخِرُّ: به زمین می افتم برای سجده
اَخصَب: فراوانی شد
اَخضَب: فراوانی شد
ادحاض: ابطال
اِراحة: آسوده و راحت کردن
ارباب: جمع ربّ، صاحب، سرور
اَربِعُوا: رعایت کنید، ملاحظه کنید
اِرتَدّ: از دین خود بازگشت
اِساءة الظن: بدگمان شدن
إستأنس: اُنس گرفت
اِستدراج: ظهور امری خارق العاده به دست شخص تبهکار غیر مؤمن
اِسترجاء: جرأت و جسارت کردن
اِستسقاء: باران طلبیدن
اِستَقرَضَ: وام خواست
اِستمسک: به آن چیز با نیروی هرچه تمامتر چنگ زد
استیقان: آن کار را از روی یقین داشتن
اَسنی: بسیار خوب
اشباع: او را از طعام سیر کرد
اِشداء: انسان
اَشعَث: مرد ژولیده موی
اصطبار: شکیبایی نمودن
اصنام: جمع صنم، بت ها
اعادة: تکرار کردن
اعوان: جمع عون، یاران، مدد کاران
اِغاثة: یاری کردن
اغتمام: اندوهگین شدن
اُغضُض: پایین بیاور
افراط: از جانب کمال زیاده روی کردن
اقترف: مرتکب گناه شد
اِلتجاء: پناه بردن، پناهنده شدن
التدام: مضطرب و آشفته شدن
اَلقِ: بیرون بیاور، بیانداز
الهام: القاء در دل انسان از جانب خداوند
اَما: حرف استفتاح بمعنی الا، خبردار باش
اُماشِی: با کسی راه رفتن
اَمَل: آرزو، امید
اَمَّر: امیر و فرمانده گردانید
اُمِیطَت: کنار زده شد
امین: مورد اطمینان
اِناثا: جمع انثی، بت های مؤنث
اَنام: خلق، مردم
اِنبَعَثَت: روان شد
اِنجاء: نجات دادن
اَنشَدَ: شعر سرود
اِنطَبَقَت: پاره ای از آن چیز به پارة دیگرش پیوست
انعدام: نیست شدن، معدوم شدن
انفصام: پاره شدن، شکسته شدن
اِنفصام: جدا شدن
اِنفَلَتَت: رها شد، خلاص شد
اِنهَضِی: برخیز، بلند شو
اَنکَر: زشت تر
انیس: همدم
اَهان: اهانت کرد
اهدار: بی ارزش کردن و به هدر دادن
اوثان: جمع وثن، بتها
اوطان: جمع وطن
اولیاء: جمع ولی، دوستان، یاران
اَوهن: ضعیف تر، سست تر
اَوّاه: بسیار آه و زاری کننده
اَکباد الابل: جنب های شتر
اَکمه: کور مادر زاد
ایّاک: بپرهیز
اَیَّدَها: به او قدرت داد
(ب)
بارزنی: با من جنگید
باری: از نامهای خداوند بمعنی آفریننده و خالق
بَأساً: عذاب
بأساء: سختی فقر
بالیة: پوسیده، فرسوده
بَجَلَهم: ستود
بَحت: خالص، ناب
بَداهة العقل: اولین توجه
بدر البدور: روشنایی ترین روشنایی
بَذَلتُ: صرف کردم
بَرَّأه: پاک گردانید
بَرزَخ: حاجز و حایل میان دو چیز، میان دنیا و آخرت
برزخیة: میان دنیا و آخرت و آن زمان از وقت مرگ تا وقت قیامت میباشد
بُروز: نمایان شدن، آشکار شدن
بِطالة: تنبلی، بیکاری
بُغیَة: آن چیزی که طلب کرده شده است
بُقاع: محل دفن میت
بَلاط: سنگ پهن برای سنگ فرش، نام مکان معروف در مدینه
بُکُور: صبحگاهان
تُؤجَروا: أجر و پاداش داده خواهید شد
(ت)
تثبیت: ثابت قدم و استوار گردانیدن
تجسیسها: گچ کاری کردن
تَحبَطَ: باطل و بیهوده شد
تَحجُزُه: منع کردن
تُحصی: شمرده شدن
تَخلُص: به جایی رسیدن
تخمین: برآورد کردن
تخوّن: خیانت و پشت کردن
تدوین: نوشتن
تَذرفَان: جاری شدن اشک در دو چشم
تِربان: جمع تُراب، خاک
تریاق: پادزهر، داوری ضد زهر
تَزیَّلُوا: پراکنده شدند
تستمکن: قدرت انجام کار را پیدا کرد
تَسفی: باد می وزد و همه چیز را با خود می برد
تَشَاح: جدیت کرد
تشرید: تبعید کردن
تشییع: بدرقه کردن ـ در وقت خداحافظی مشایعت کردن
تضرّع: تواضع، فروتنی و خواری کردن
تَغَمَّده: او را کامل پوشانید
تَغَوُّل: از راه به در کردن طوری که راه را گم کند
تَفَتَّقَت: شکافته شد
تفتیح: گشادن، باز کردن
تفریج الکروب: دور کردن اندوه
تفریط: از جانب نقصان زیاده روی کردن
تقلید: در امور شرعی از کسی پیروی کردن
تلفیق: دو چیز را به هم آوردن
تِمثال: مجسه، تندیس
تَمزیقها: پاره کردن
تمکین: بر چیزی مسلّط و چیره کردن
تَنَزُّه: گردش و تفرّج، پاکی و پاکیزه گی
تنفخ: در آن دمید
تَنفیذ: کار را انجام دادن
تَنهَض: متواضع شدن
(ث)
ثَری: خاک، زمین
ثُرَیّا: ستاره پروین
(ج)
جائعان: گرسنگان
جاثمین: مردگان
جاه: مقام، منزلت
جُبِّ: دره ی کوه
جُثِّیاً: دو زانو نشستن
جُد: جوانمردی کن
جَدبِیَّة: قحطی
جدیر: لایق، سزاوار
جَرَب: خارش
جَزیلة: بسیار فراوان
جُلجُل: نوعی ظرف از نقره
جِلد: پوست
جَمرَة: أخگر، یک تکه آتش
جَوعان: گرسنه
جِیلاً: مردم یک دوره و زمان، یک نسل از مردم
(ح)
حالت: بمعنی صارت
حَثَیات: قبضه، آن چیزی که با کف دست بردارند
حَرب: جنگ کردن
حَرد: عصبانی، خشمگین
حُصاص: باد شکم
حصدتم: درو کرده بودید
حَفّار: حفر کننده
حِقد: کینه، خشم
حُلَل: زینت ها
حَمِیر: جمع حمار، الاغ
حوائج: جمع حاجة، نیازها
حیة: مار
حیتان: ماهی ها
حِیَل: جمع حیله
(خ)
خاسئین: خوار و ذلیل شدگان
خافضاً: صدا را پایین آوردن
خالیاً: در حال خلوت و تنهایی
خاملاً: ناپیدا
خِباء: چادر، خیمه
خَبَأتُ: پنهان کردم
خَبَط: بیراهه رفت، براه غلط رفت
خبیر: آگاه و دانا
خَدَرت: بی حس شد ، خواب رفتگی عضوی از بدن
خربة: ویرانه، خرابه
خِرفان: گوسفند، بره
خرقة: پاره ای از جامه (لباس)
خِسَّتَها: پست، حقیر
خسیسة: حقیر، اندک
خَصبیَّة: فراوانی، بسیاری گیاه
خصومة: دعوی، کشمکش
خطیئة: ارتکاب گناه
خطیر: بزرگ، مهم
خَطِیرٌ: بلند مقام، بزرگوار
خَلع: کندن، انداختن
(د)
داهِیَة: مصیبت شدید
دُخ: دود
دِرعٌ: زره
دیونه: جمع دین، بدهکاری
(ذ)
ذئبان: تثنیه ذئب، دو گرگ
ذباب: مگس
ذریعتی: وسیله من، دستاویز من
ذمیمة: نکوهیده، ضد ممدوح
(ر)
رایة: پرچم
رباط: خانقاه، مهمانسرا، کاروانسرا
رَبَحنا: سود بردیم
رِبقَة: حلقه طناب
رجز: عذاب
رجس: پلیدی
رَجفَة: زمین لرزه، زلزله
رُحماء: بارحم تر
رُخام: سنگ مرمر
ردیفة: کسی که بر ترک دیگری سوار شود، ترک نشین
رذائل: جمع رذیلة، قبیح زشت
روح: رحمت و بخشایش
ریحان: رزق و روزی
رَسحَاء: زناکار، عاجز و ضعیف
رَشدا: هدایت
رَصَداً: نگهبان
رَهَقاً: تکبر و نادانی
روحانیة: منسوب به روح، آنچه که مربوط به روح است
رَوعی: قلبم
(ز)
زُلفة: نزدیکی
زُلفی: نزدیکی
زَلَّ: لغزید، افتاد
زوال: نیست شدن، از بین رفتن
زُوّار: جمع زائر، زیارت کنندگان، دیدار کنندگان
زوی: آن را در هم پیچاند
زکیاً: پاکیزه، پاک از گناه
زِیت: روغن
زِیِّ: زینت، لباس
(س)
ساعة: قیامت
سالکاً: داخل شونده
سبایا: اسیر شدگان
سِبتِیَّتَین: دو کفش
سبیل: راه
سُحت: حرام، ناروا
سُخط: غضب، خشمگینی
سُخط: نارضایتی، غضب، خشم
سِربَال: پوشاک
سرمدیة: همیشگی، ابدی
سَدَنَة: جمع سادن، خدمتکار، دربان
سلسلة: زنجیر، حلقه های فلزی به هم پیوسته
سلیم: سالم، درست بی عیب
سمن: فربه، چاق
سَمنت: فربه شد، چاق شد
سِنان رُمح: پیکان نیزه، سرنیزه
سنبلة: خوشه
سنوات: جمع سنه، سالها
سَوَّیتَه: صاف کردن، منهدم کردن
سکین: چاقو، کارد
سیُطَوَّقون: بزودی به گردن آنان گره زده خواهد شد
(ش)
شحم: روغن حیوانی
شداد: جمع شدید، سختی
شرف: بزرگوار شدن، بلند مرتبه شدن
شُصُوص: قلاب های ماهیگیری
شعائر: جمع شعیرة، آیت، نشانه
شفاعت: واسطه شدن، خواهشگری
شق: آن کار سخت و دشوار شد
شِمراخ: خوشه
شمول: همه را فرا گرفتن، احاطه کردن، فراگیری
شنیعان: قبیح و زشت
شهیر: مشهور، نامدار
شکت: شکایت کرد، گله مند شد
شَکوی: شکایت
شِیعته: طایفه، فرقه، گروه
(ص)
صاح: او را صدا زد
صال: داخل شونده
صبا: بادی که از مشرق میوزد
صحیفة: کتاب، برگ کتاب
صخرة: تخته سنگ
صراخ: فریاد
صِرف: خالص، ناب
صعداً: مشقت، سختی
صَعِق: مرد بیهوش شد
صُمُول: شدید
(ض)
ضابطة: قاعده، دستور، قانون
ضادّ: مخالفت کردن
ضرایح: جمع ضریح، دور قبر، صندوق چوبی یا فلزی که بر روی قبرها می سازند
ضَرّاء: سختی، قحطی، فقر
ضریر: زیان یافته، بیمار
ضعثاً: یک دسته علف
(ط)
طامع: طمع کننده
طَرفُک: یک بار بهم زدن پلک
طَمَستَه: زدودن، محو کردن و از بین بدن
طُنفَسَة: حصیر، فرش
طواغیت: جمع طاغوت، شیطان
طوبی: مژدگانی باد
طیالسة کسروانیة: رداء (لباس) ایرانی
(ظ)
ظِئراً: دایه
ظلّ: سایه، پناه
(ع)
عاجِلَة: فوری
عادی: دشمنی بکند
عاریة: آنچه که به مردم، به شرط باز گرداندن می دهند
عافیة: بهبود بخشیدن و برطرف کردن بلا، صحت کامل
عتق الرقاب: آزاد کردن برده
عُثکُولاً: خوشه ی خرمای نارس
عجز: سستی، ناتوانی
عرش: تخت، سریر
عُروَةُ الوُثقی: محکمترین دستگیره
عَرِیش: آلونک، بالا خانه
عُزّی: اسم بت
عزیمة: مقصود، قصد کرده شده
عُسرَته: کم مالی، تنگدستی
عشایا: جمع عَشِیَّه، شبانگاه
عشب: گیاه
عَشواء: مادّه شتری که جلویش را نمی بیند
عشیرة: خانواده
عُصاة: جمع عاصی، گناهکاران
عُصبة: دسته
عَضُّوا: گاز بزنید (یعنی محکم بگیرید)
عُظمی: مؤنث اعظم، بزرگتر
عفریت: خبیث، گردنکش
عقبة: راه دشوار کوهستانی
عَقَّ: عقیقه کرد
عَقِیقَة: گوسفندی را در روز هفتم ولادت ذبح کردن
علیکم: بمعنی الزموا، لازم دیدن
عوجاً: مائل شدن از حق به باطل
عُود: تازیانه
(غ)
غارِم: بدهکار
غِرَارَة: جوال
غمودها: غلاف شمشیر، نیام
غوی: گمراه شد، راه را گم کرد
غیث: باران پرخیز و سودمند
غِیلان: جمع غول، جنّ
(ف)
فِئام: گروه مردم
فِئَة: دسته، گروه
فاسندنا: تکیه دادیم
فَتق: شکافتن
فخور: مباهات کننده
فَذَروه: ترک کنید
فَسَاقی: گور دست جمعی
فَصَدَّهم: ممانعت کرد، روی باز گرداند
فضُول: دارای فضل، بزرگوار
فَلاة: بیابان بی آب و علف
فهزمونا: شکست خوردیم
فیوضات: جمع فیوض (جمع فیض) یعنی جمع الجمع، جود بخشش
(ق)
قائد: رهبر، هدایت کننده
قاطنین: مقیمان، اقامت کنندگان
قدح: ظرف، کاسه
قدسیة: پاک و مقدس
قِرَدَة: میمون
قَرع نعالهم: به صدا در آوردن کفشهایشان (با راه رفتن و رجوع)
قَطِرَان: قیر
قطّ: هرگز
قطمیر: پوست نازکی که بین خرما و هسته آن قرار دارد
قلامة اظفاره: ناخن های بریده شده
قَلقلة: آواز خواندن
قلیب: چاه و به قولی چاه کهنه و قدیمی
قَمح: گندم
قمیص: لباس، پیراهن
قناعه: خرسند به قسمت خود بودن
قِنو: خوشه ی خرما
قوائم: جمع قائمة، ستون و پایه
قَوارع: کناره
قیماً: مستقیم
(ک)
کائنات: موجودات جهان ـ مخلوقات
کرائب: جمع کرب، غم، اندوه
کرائب: جمع کریبة، بلاهای بسیار بزرگ
کُربة: اندوه سخت
کَسر: شکستن، خرد کردن
کسل: مریض، ناتوان
کَظِیم: اندوهگین
کُفّوا: باز دارید، انجام ندهید
کِفل: بهره، نصیب، قسمت
کنز: گنج، مال پنهان شده
کهنة: جمع کاهن، غیبگو
کوی: روزنه، دریچه
کیّس: زرنگ، زیرک
(ل)
لاتُفضِحُوا: رسوا نکنید
لایَستَنقِذُوه: قدرت باز پس گیری ندارند
لات: اسم بت
لاسیّماً: خصوصاً، بویژه
لَدُود: دشمن سرسخت و ستیزه جو
لقلقة: آواز خواندن از روی اضطراب
للتَّوَقِّی: بازداشتن
لَهفان: حسرت کننده، اندوهگین
لومة لائم: سرزنش عیب جویان
لِیَبلُوَنی: تا که امتحان کند مرا
لیث: شیر (حیوان درنده)
(م)
ما اَفَظُّک: چقدر طبیعت تو سخت و محکم است
ما اَلَتنا: ما کم و ناقص نکردیم
ماجَ: دچار آشفتگی شدند
مَأذنة: اذانگاه
ماکثین: مکث کننده
مُبتَذل: بی ارزش، پیش پا افتاده
مُتَشَوَّ فَة: برانگیخته شده
متوافرة: بسیار، زیاد
متین: استوار، نیرومند
مُجَدَّعٌ الاعضاء: کسی که اعضای او قطع شده است
مُجرَّب: آزموده شده، تجربه شده، امتحان شده
محاربة: پیکارکردن
مُحتَسِباً: کار خیری را برای رضای خدا انجام دادن
مُحلّات: زینت داده شده
مُختالا: مرد متکبر و خود پسند
مَخذُول: سر افکنده
مِخضَبَة: نوعی ظرف
مُخَلِّص: خلاص کننده
مُدّ الدمشقی: پیمانه دمشقی
مَدَی: انتها، غایة
مُراؤن: ریا کنندگان
مَرَام: مقصد
مُرَمَّل بالدماء: آغشته شده به خون
مَرید: خارج شده از طاعت، خبیث و سرکش
مَزبَلة: آشغال دان، زباله دان
مِزمار: آلت موسیقی
مسالک: راهها و ورشها
مساویهم: گفتار و یا کردار زشت
مستویة: برابر
مسجون: زندانی شده
مسّت: فراخواند
مَشحونة: پُر شده، بارگیری شده
مُشرِفاً: بلند و مرتفع
مُصاب: سختی و بلا پیش آمده
مَصرَع: قتلگاه
مَصعَد: مکان صعود اعمال
مَصلوباً: به دار آویخته شده
مُصیب: درست گوینده
مَضیم: مظلوم، ستم دیده
مَطِیّ: چار پایی که بر آن سوار می شوند
معابد: جمع معبد، عبادتگاه
مُعاندین: جدل کنندگان
مُعلِناً: آشکارا
مفتوتة: در هم شکسته شده و پراکنده شده
مقتصد: میانه روی کننده
مَلَأ: جماعت، همه قوم
ملکوت: علم غیب که ویژه نفوس و ارواح و عجائب است
ممحوضة: ناب، خالص
منجیات: نجات دهنده ها
مُنحَصَرة: باز داشته شده
مَهَبّ: جای و محل وزیدن
مَهِین: خوار، پست
مَوقف: جای ایستادن، قیامت
مَکِین: جا گرفته، صاحب پایگاه و منزلت
میضاة: وضو خانه
(ن)
نَجد: طریق، راه
نُجُود: واضح، آشکار
نُصوص: جمع نَصّ، سخن مشخص و معلوم
نَعی: خبر مرگ
نقمة: عذاب
نَمط: روش
نهاوند: شهر ایرانی در جنوب استان همدان
نَهبَة: غارت کردن، چپاول کردن
نواجذ: دندان آسیاب
نِیحَ: گریه کرده شد
نِیَرَة: تیز بین
(هـ)
هَمّ: اندوهگین شد
هَول: خوف، بیم، ترس
(و)
وئام: موافقت
وبُول: سختی، عذاب
وَبِیل: شدید، سخت، دشوار
وُثُن: جمع وثن، بت
وجیهاً: صاحب قدر و بزرگی
وَرطة: گرداب، منجلاب
وَرَی: مخلوقات
وُسعِی: طاقت، توانایی
وَسنان: چرت زدن
وَقُود: سوخت برای بر افروختن آتش، انرژی
(ی)
یَأنف: تکبر
یتعنّی بالقرآن: قرآن را با آواز می خواند
یجتبی: انتخاب می کند
یَجُرُّ: می کشد
یَجزَع: ناراحتی شدید
یَجود: پریشانی حال
یحزنون: غم دارند
یَخدشُون: چنگ می زنند
یُدلِیه: به درون فرستادن
یریح: شادی و نشاط
یستریب: به شک می افتد
یستمدّ: کمک و یاری خواستن
یَسرَحُونَ: شتاب میکنند
یسلکون: داخل می شوند
یَشجُّ: جاری میشود
یُشَوِش: در هم می آمیزد، مخلوط میکند
یُصَرّح: آن کار را واضح و آشکار گردانید
یَعِجُّ: ضجّه میزند، صدای خود را بلند می کند
یَفزَع: وحشت می کند
یلهزانه: پشت دو گوشش را می زنند
یَمَلُّ: خسته می شود
ینبّئُک: آگاه می کند
ینحی: آن چیز را کنار زد
ینزع: در می آورد، از جایش میکند
یُنعَی الیه: به او خبر مرگ داده شد
یَنفخ: ورم می کند
یَنفُذُ: در چیزی فرو می رود
یَنکُت باصبعه: در حال اندیشه کردن با زدن سر انگشت بر زمین
یُهَلِّلُون: لا اله الاّ الله می گویند
یُوشک: نزدیک شد